Historia
Pierwsza świątynia w Llanbadarn Fawr mogła powstać już w VI wieku z inicjatywy świętego Padarna, od którego osada uzyskała nazwę. Miał on założyć klasztor, który przyciągnął rzeszę mnichów i stał się miejscowym centrum nauki. W 988 roku został zniszczony przez duńskich wikingów i ponownie w 1038 roku spustoszony przez Walijczyków króla Gruffydda ab Llewelyna. Pomimo tego monastyczne tradycje przetrwały w Llanbadarn Fawr i były kontynuowane nawet po podboju anglo-normańskim. Wtedy też kościół zaczął dodatkowo pełnić funkcje parafialne, stając się w XI wieku jedną z większych parafii na terenie Walii. W latach 1116-1117 z inicjatywy Gilberta de Clare przy kościele osiadła grupa mnichów benedyktyńskich z Gloucester, którzy do 1188 roku mieli posiadać już własnego, niezależnego opata.
Murowany kościół na planie krzyża łacińskiego powstał po zniszczeniu pierwotnej budowli w wyniku pożaru w połowie XIII wieku, około 1257-1265 roku, choć nie ma pewności czy była to całkowita odbudowa, czy kontynuacja prac rozpoczętych jeszcze przed katastrofą (były one poświadczone w 1246 roku). Być może pożar kościoła związany był z odbiciem Llanbadarn Fawr w 1256 roku przez walijskiego księcia Llywelyna ap Gruffudda z rąk anglo-normańskich. W kolejnych latach nadzór nad świątynią powrócił w ręce angielskich monarchów. Prawie wszyscy miejscowi plebani pochodzili z królewskiego nadania lub szybko pięli się w kościelnej hierarchii. Najbardziej znanym z nich był Antony Bek, brat Thomasa Beka, biskupa St Davids w latach 1280-1293, który w późniejszych latach został biskupem Durham i patriarchą Jerozolimy.
W połowie XV wieku kościół został powiększony o wieżę, a jeszcze przed końcem stulecia o wschodnią część prezbiterium. Podlegał wówczas angielskiemu opactwu Vale Royal, po tym gdy w 1360 roku król Edward III przekazał prawo patronatu cysterskim mnichom. Prawdopodobnie nadzorowali oni prace budowlane i sprawowali kontrolę nad funkcjonowaniem parafi. Po rozwiązaniu klasztoru w 1538 roku kościół zachował znaczenie jako świątynia parafialna, choć jego dochody z dziesięcin i dóbr ziemskich spadły. Upadek budowli rozpoczął się dopiero w XVIII stuleciu, wraz ze wzrostem populacji w pobliskich osadach, które z czasem przyćmiły Llanbadarn Fawr i założyły własne parafie. Pomimo napraw z około 1823 roku, kościół w połowie XIX wieku był zaniedbany. Do gruntownego remontu przystąpiono po kilku nieudanych próbach z lat 50-tych i 60-tych XIX wieku. Miał on miejsce pomiędzy 1868 a 1885 rokiem, pod nadzorem architekta Johna Pollarda Seddona.
Architektura
Kościół z XIII wieku wzniesiony został na planie krzyża łacińskiego, na zboczu opadającym po stronie południowej ku dolinie rzeki Rheidol. Składał się z pojedynczej nawy na rzucie prostokąta, północnego i południowego ramienia transeptu oraz czworobocznego prezbiterium po wschodniej stronie. Około połowy XV wieku na przecięciu naw wzniesiona została masywna czworoboczna wieża o długości boków wynoszącej około 12 metrów, być może powstała na miejscu starszej. Jeszcze przed końcem XV wieku początkowo bardzo krótkie prezbiterium zostało przedłużone o jedno przęsło ku wschodowi i ponownie zamknięte prostą ścianą.
Wejście do kościoła dla wiernych wiodło poprzez wczesnogotycki portal, umieszczony w zachodniej części południowej ściany nawy. Uzyskał on bardzo bogato zdobione obramienie, utworzone po bokach przejścia z przyściennych kolumn złożonych ze smukłych wałków, ze wspólnymi wielobocznymi cokołami oraz z kapitelami o plastycznej dekoracji roślinnej. Na impostach kapiteli nałożono misternie profilowaną archiwoltę o ostrołucznym wykroju, złożoną z licznych wałków i rowków odpowiadających profilowaniu bocznych części portalu. Dodatkowo dla kapłanów umieszczono portal wejściowy w południowej ścianie prezbiterium. Kolejny portal osadzono w XV wieku w ścianie północnej, być może na miejscu starszego, który mógł ułatwiać komunikację z pobliskimi zabudowaniami klasztornymi lub parafialnymi.
Kościół pierwotnie oświetlały wąskie, rozglifione do wnętrza i sfazowane od zewnątrz okna, zamknięte lekko zaznaczonymi ostrołukami. W północnej i południowej ścianie nawy porozmieszczano je w parometrowych odległościach, natomiast w fasadzie zachodniej zgrupowano w piramidalną triadę, gdzie środkowe okno umieszczono znacznie wyżej od dwóch bocznych. Północne ramię transeptu w ścianie szczytowej oświetlały dwa podobne okna, południowe natomiast trzy, przy czym jedno umieszczono wysoko w części szczytowej. Pojedyncze okna wpuszczały do transeptu światło poprzez ściany wschodnie i zachodnie.
Wieżę przepruto na poziomie najwyższej kondygnacji dwudzielnymi oknami o formach typowych dla dojrzałego gotyku, w których każdy ostrołuczny otwór zwieńczono trójlistnym maswerkiem. Ponadto wieżę odróżniały od starszej części kościoła zewnętrzne elewacje, rozczłonkowane gęsto i równomiernie rozmieszczonymi otworami maczulcowymi, pozostałymi po wykorzystywanych w trakcie budowy rusztowaniach. Zwieńczenie wieży uzyskało typowe dla regionu przedpiersie, wysunięte przed lico murów na kamiennych wspornikach i zaopatrzone w blanki. Nie utworzono natomiast ryzalitowo wysuniętej wieżyczki komunikacyjnej, bowiem spiralną klatkę schodową w całości osadzono w grubości muru północno – wschodniego narożnika. Przyziemie wieży łączyło się z nawami wysokimi, jeszcze XIII-wiecznymi arkadami o ostrołucznych, pozbawionych profilowania archiwoltach. Nad nimi mieściły się dwie kondygnacje wieży.
Prezbiterium pierwotnie doświetlały wąskie lancetowate okna, podobne do umieszczonych w nawie i transepcie. Pod koniec XV wieku wnętrze wschodniej części oświetlono dużymi oknami w stylu angielskiego gotyku wertykalnego. Spośród nich najokazalsze, wypełnione pięciodzielnym maswerkiem, osadzono na osi ściany wschodniej. Wnętrze prezbiterium zwieńczono drewnianym sklepieniem beczkowym. Otwierało się ono na przestrzeń pod wieżą wysoką ostrołuczną arkadą tęczy z XIII wieku, podobną do zastosowanych w transepcie i nawie głównej. Prezbiterium pierwotnie oddzielone było od reszty kościoła lektorium, na co wskazywałoby istnienie małego, dwuspadowo zamkniętego portalu w północnej ścianie, prowadzącego do korytarza w grubości muru i schodów. Kończyły się one drugim portalem na wysokości paru metrów, gdzie zapewne znajdowała się galeria osadzona na lektorium. Za przegrodą najpewniej w średniowieczu usytuowane były drewniane stalle.
Stan obecny
Kościół w dzisiejszym kształcie to w dużym stopniu budowla XIII/XV-wieczna, uznawana za jeden z najcenniejszych średniowiecznych zabytków architektury na terenie Walii. Jedynie po północnej stronie prezbiterium znajduje się niewielka XIX-wieczna zakrystia, po południowej stronie nawy dobudowana została nowożytna kruchta, powstała prawdopodobnie na miejscu wcześniejszej, a południowa ściana nawy została w górnej części przemurowana. Nowożytna kruchta kryje wewnątrz warty uwagi wczesnogotycki portal, rzekomo pochodzący z opactwa Strata Florida. W murach kościoła przetrwało także wiele częściowo odnowionych okien wczesnogotyckich (nawa, transept) oraz późnogotyckich (wieża, wschodnia część prezbiterium). W transepcie i prezbiterium widoczne są trzy proste średniowieczne pisciny. Późnośredniowieczna drewniana kolebka może być ukryta pod obecnym nowożytnym przykryciem prezbiterium. W trakcie nowożytnych remontów wymienione zostało prawie całe wyposażenie. Obecnie najstarszymi zabytkami ruchomymi, jakie można zobaczyć wewnątrz kościoła, są krzyże z VIII wieku i chrzcielnica z XIII stulecia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Ludlow N., Ceredigion Churches, An Overview of the Churches in Ceredigion, Llandeilo 2000.
Ludlow N., Ceredigion Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.