Historia
Po normańskim podboju Anglii w 1066 roku, ani król Wilhelm Zdobywca, ani jego następca Wilhelm II nie byli gotowi do agresji na walijskie ziemie. Ustanowili natomiast marchie, przygraniczne regiony zarządzane przez earlów, o bardzo rozległych przywilejach. Odpowiedzialni byli oni za tłumienie opozycji na swych ziemiach i posiadali uprawnienia do podbijania walijskich terytoriów na zachodzie. Na początku XII wieku wtargnęli w południową Walię: Roger de Montgomery, earl of Shrewsbury zajął Pembrokeshire, Henry de Beaumont, earl of Warwick podbił Gower, a Robert Fitzhamon z Gloucester opanował Glamorgan. Pomimo, iż nominalnie podlegali królowi Anglii, to jednak ich ogromne władztwa daleko od nadzoru Korony, zagrażały zwierzchności monarchy. Aby to zrównoważyć, Henryk I założył własną bazę w południowo-zachodniej Walii w Carmarthen, a także starał się nadawać ziemie lojalnym zwolennikom, między innymi Rogerowi, biskupowi Salisbury, który był jednym z najbardziej zaufanych sług króla i który zajmował stanowisko Lorda Kanclerza. To właśnie on, nie później niż w 1114 roku, rozpoczął pracę nad zamkiem w Kidwelly.
W 1136 roku w południowej części Walii wybuchł bunt przeciwko normańskim rządom, rozpoczęty od walijskiego zwycięstwa pod Llwchwr oddziałów Hywela ap Maredudda, lorda Brycheiniog. Początkowy sukces zainspirował powstańców także w innych rejonach kraju. W pobliżu Kidwelly stoczono wówczas bitwę między Maurycym de Londres i Gwenillan, żoną Gruffudda ap Rhysa, władcy walijskiego księstwa Deheubarth. Gwenillan wraz ze swym synem Morganem poległa, a drugi jej syn, Maelgwyn, dostał się do niewoli. Zasłużony w tłumieniu rebelii Maurycy szybko awansował w czasie rządów króla Stefana i w związku z jednoczesnym popadnięciem w niełaskę biskupa Rogera, w 1139 roku otrzymał w posiadanie Kidwelly.
W drugiej połowie XII wieku walijski napór by odzyskać utracone ziemie nie ustępował. W trakcie jednej z kampanii Rhysowi ap Gruffydd (zwanemu Lordem Rhysem) udało się zdobyć Kidwally, jednak jego śmierć w 1197 roku oznaczała upadek walijskich wpływów i zamek wrócił na początku trzynastego wieku do rąk rodziny de Londres, po tym jak syn Rhysa, Meredith, zabity został przez zamkowy garnizon. Kolejny walijski atak na Kidwelly nastąpił w 1215 roku. Tym razem przeprowadził go Rhys Gryg z zamku Dinefwr, najstarszy syn Lorda Rhysa, który zdobył warownię i trzymał ją przez kolejne pięć lat, kiedy to ponownie została zwrócona rodzinie de Londres. Zamek został ponownie zaatakowany przez Walijczyków w 1231 roku i poważnie uszkodzony. Możliwe iż wówczas w trakcie odbudowy użyto na większą skalę kamienia, chociaż ciężko określić datę początku budowy murowanego zamku z powodu wielokrotnego jego przechodzenia z rąk do rąk w ciągu drugiej połowy XII i pierwszej połowy XIII wieku. Nie ma pewności czy było to dziełem Walijczyków czy Anglo-Normanów.
W połowie XIII wieku dziedziczką Kidwelly była Hawise de Londres, małżonka Patryka de Chaworth, który zginął w 1258 roku w trakcie walk z Walijczykami. Posiadała ona dwóch synów: Patryka de Chaworth oraz Payna. Ten ostatni był doświadczonym żołnierzem, walczącym po stronie Edwarda w trakcie jego krucjaty do ziemi świętej i w trakcie pierwszej wojny o niepodległość Walii w 1277 roku. To on zlecił znaczące prace budowlane w Kidwelly, prowadzone w latach 70-tych i 80-tych XIII wieku. W ich efekcie zamek osiągnął formę, która z grubsza zachowała się do końca jego funkcjonowania.
W 1283 roku, po śmierci Patryka de Chaworth, zamek otrzymał William de Valence, earl Pembroke, który posiadał go ze względu na małoletność jedynej spadkobierczyni, Matyldy de Chaworth. Obowiązek ten, ale również i dochody, otrzymał od króla Edwarda, zadłużonego u rodziny de Valence. Przed oddaniem go w ręce Chaworthów, William zdążył jeszcze przeprowadzić rozbudowę zamku, prowadzoną zapewne w oparciu o wcześniej rozpoczęte prace. W 1291 roku Kidwelly przypadło w drodze małżeństwa Matyldy de Chaworth Henrykowi, synowi Edmunda Crouchbacka, który był bratem króla Edwarda I. W okresie gdy był panem zamku przeprowadzono kolejną rozbudowę, tym razem jednak dotyczącą głównie zabudowań mieszkalnych i reprezentacyjnych, a nie obronnych. Henryk zmarł w 1345 roku, a jego syn (także o imieniu Henryk) umarł bezpotomnie w 1361 roku. Następnie zamek przeszedł w ręce Jana z Gaunt, pierwszego księcia Lancaster. Syn Jana, Henryk Bolingbroke w 1398 roku został wypędzony z kraju za rzekomą zdradę. Gdy Jan z Gaunt zmarł w 1399 roku, król Ryszard skorzystał z okazji i skonfiskował jego ogromny majątek, w tym Kidwelly. Ostatecznie Henryk Bolingbroke zmusił Ryszarda do abdykacji, objął tron jako Henryk IV i zamordował byłego króla w zamku Pontefract. Wraz z pałacowym przewrotem, Kidwelly stał się zamkiem królewskim. W 1401 roku władca przeznaczył prawie 100 funtów na jego naprawy i rozbudowę budynku bramnego.
W 1403 roku w Walii wybuchł bunt Owaina Glyndŵra, który szybko nabrał siły i rozprzestrzenił się na znaczne obszary. W sierpniu tego roku Kidwelly zostało zaatakowane. Początkowy atak nie powiódł się, chociaż miasto zostało spalone, a zamek oblężony. Początek zimy uratował garnizon, zmuszając w październiku walijskie siły do wycofania się. Kolejny atak miał miejsce w 1404 roku, jednak zamek pozostał niezdobyty aż do upadku powstania.
Począwszy od XV wieku zamek Kidwelly zaczął tracić na znaczeniu. Około 1422 roku zakończono wielką przebudowę bramy południowej, lecz większość późniejszych prac budowlanych koncentrowała się już na obiektach mieszkalnych i gospodarczych, przy lekceważeniu militarnego znaczenia budowli. Już w XVII wieku zamek był zrujnowany w tak dużym stopniu, iż nie wykorzystano go w trakcie angielskiej wojny domowej, dzięki czemu w odróżnieniu od wielu innych średniowiecznych budowli obronnych uniknął rozbiórki.
Architektura
Zamek został pierwotnie wzniesiony jako ziemno – drewniany obwód fortyfikacji (ringwork), usytuowany na stromej skarpie nad rzeką Gwendraeth Fach. Rzeka chroniła zamek od strony wschodniej oraz w nieco większej odległości od strony południowej, gdzie koryto tworzyło jedno z zakoli. Od strony lądu Kidwelly chronione było ziemnym wałem z drewnianą palisadą o kształcie sierpa. W XII wieku zamek nie posiadał jeszcze murowanych obwarowań, choć prawdopodobnie przynajmniej jeden budynek, być może wielka aula (great hall), został zbudowany z kamienia.
W drugiej połowie XIII wieku Payn de Chaworth wzniósł murowany zamek na planie kwadratu o długości boków wynoszącej około 27 metrów, którego mury obronne zamknęły górny (wewnętrzny) dziedziniec. Zamek prawdopodobnie naśladował koncentryczną formę warowni Caerphilly oraz współczesnych fortyfikacji królewskich w Flint i Rhuddlan. Wjazd na jego teren umożliwiały dwa proste portale bramne, po jednym od północy i południa, zaopatrzone w brony i wrota. Brama południowa otrzymała później wewnętrzną dobudówkę, zapewniającą podstawę dla klatki schodowej umożliwiającej wejście na koronę muru obronnego. Każdy z narożników zamku wzmocniono masywną cylindryczną wieżą wystającą przed obwód obronny, z tą różnicą iż wieże wschodnie z powodu nadrzecznej skarpy ustawiono bardziej na zachód od narożników muru obronnego. Wieże miały od 8,5 do 10 metrów średnicy i początkowo po cztery kondygnacje. Nie wszystkie osiągnęły w planie kształt idealnego okręgu. Północno – zachodnia miała formę zbliżoną do nerki z powodu dwóch spiralnych klatek schodowych dostawionych od strony dziedzińca, a wieża północno – wschodnia bliższa była owalowi. Obie wieże północne pierwotnie wyróżniały się także hurdycjami, które okalały ich górne części. Południowe początkowo w XIII wieku zakończone były krenelażem, lecz w XIV wieku wszystkie wieże podwyższono i zwieńczono przedpiersiem na lekko wystających wspornikach oraz nowymi blankami. Otrzymały także na szczycie mniejsze wieżyczki obserwacyjne będące jednocześnie wyjściami z klatki schodowej. Wszystkie wieże zaopatrzone były w zestaw różnorodnych otworów strzeleckich o poziomych i pionowych szczelinach.
Wieża południowo – zachodnia (Wieża Juliana) wyróżniała się sklepionymi górnymi pomieszczeniami. Jej najniższa komora służąca prawdopodobnie jako więzienie, dostępna była pierwotnie jedynie przez klapę z wyższego poziomu (na którym były trzy otwory strzeleckie), na który z kolei można się było dostać z klatki schodowej przy południowej bramie i z przejścia w murze obwodowym. Pomieszczenie na wyższym piętrze posiadało kominek i dwa otwory strzeleckie, komnata wyżej jedynie jeden otwór strzeleckie i niszę prowadzącą do latryny, której wylot skierowany był do dołu u podstawy wieży. Jako, iż nie był on powiązany z fosą lub rzeką, musiał być co jakiś czas opróżniany przez mieszkańców zamku.
Piętra wieży północno – zachodniej (zwanej Wieżą Maugrey Meredith) skomunikowane były za pomocą wspomnianych dwóch klatek schodowych. Nie obsługiwały one najniższej kondygnacji, zapewne służącej jako więzienie, dostępnej jedynie przez właz w suficie. Wejście do wieży zapewniał portal osadzony na poziomie dziedzińca. Wieża północno – wschodnia (Wieża Lorda) była jedyną której po podwyższeniu w XIV wieku nie zwieńczono wystającymi wspornikami, lecz otoczono hurdycją lub drewnianym gankiem (podobnie jak północno – zachodnią). Po jej północno – wschodniej stronie umieszczono rynnę odprowadzającą z górnej galerii obronnej nadmiar wody deszczowej. Komnata na piętrze połączona była z dobudowanym w XIV wieku od strony rzeki międzymurzem lub krytym gankiem dostawionym do fragmentu głównego muru obronnego. Prowadził on do umieszczonej w południowo – wschodnim narożniku wieży z kaplicą. Pomieszczenia na piętrach wieży północno – wschodniej zaopatrzono w kominki oraz latryny z wylotami wychodzącymi nad rzekę. Wieża południowo – wschodnia (Wieża Excheqer) początkowo, do czasu wybudowania skrzydła wschodniego, służyła jako siedziba pana zamku, dlatego wszystkie jej piętra poza najniższym ogrzewane były kominkami. W XIV wieku dolne kondygnacje wszystkich czterech wież służyły za pomieszczenia magazynowe i pokoje dla służby.
Nieco później, lecz jeszcze w drugiej połowie XIII wieku, wzniesiono (lub gruntownie przebudowano na starszych fundamentach) zewnętrzny mur obronny od strony zachodniej. Biegł on łukiem od nadrzecznej skarpy na północy do skarpy na południe od zamku górnego, zamykając obszar wielkości około 47 x 75 metrów. Jego duży fragment zachował ślady trzech faz konstrukcyjnych: najstarszej z początku XIII wieku, środkowej z lat 80-tych XIII wieku oraz najwyższej z czasów podwyższenia w XIV wieku, kiedy to kurtynę zwieńczono krenelażem i przedpiersiem osadzonym na wystających wspornikach. Grubość zewnętrznego muru była zmienna, lecz najczęściej oscylowała wokół 1,8 metra. Wzmocniono go od zachodu trzema basztami o kształcie podkowy, początkowo otwartymi od strony międzymurza i jedną basztą w narożniku północno – wschodnim. Miały one trzy kondygnacje i wysunięte były w stronę przekopu, umożliwiając obronę flankową. U góry zwieńczone były przedpiersiem z krenelażem do którego wiodły z dwóch stron schody, zapewniające ciągłość komunikacji wzdłuż całej kurtyny muru. W XIV wieku dostawiono tylne ściany do baszt umieszczając w nich pomieszczenia magazynowe i mieszkalne (co najmniej w jednej baszcie znajdował się kominek, a w pobliżu baszty południowej ukryty w murze korytarz prowadził do latryny). Wjazd do zamku umieszczono od strony północnej i południowej w bramach składających się z dwóch niedużych baszt flankujących przejazd pomiędzy nimi. Początkowo baszty bramne były otwarte od strony wewnętrznej lub zamknięte ścianami drewnianymi czy szachulcowymi. Prowadziły do nich drewniane mosty zwodzone, przerzucane ponad otaczającym zamek półkoliście przekopem. Brama północna poprzedzona była dodatkowo murowaną szyją wychodzącą na rozległe podzamcze, na którym mieściły się pomocnicze drewniane zabudowania gospodarcze oraz ogrody.
Pod koniec XIII lub na początku XIV wieku na dziedzińcu zamku górnego wzniesiono dodatkowe budynki: kuchnię w narożniku południowo – zachodnim oraz duże skrzydło wschodnie. Mieściło ono na piętrze od północy prywatną komnatę mieszkalną (solar), a od południa wielką salę (hall) – miejsce uczt i podejmowania ważnych gości. Jej wymiary zbliżone były do auli na zamku Caerphilly, zapewne posiadała także zbliżoną otwartą więźbę dachową, przykrytą stromym dwuspadowym dachem. Prywatna komnata ogrzewana była przez kominek i oświetlana dużymi ostrołukowymi oknami. Wejście do wielkiej sali (auli) prowadziło po kamiennych stopniach, a gospodarcze pomieszczenia w przyziemiu dostępne były bezpośrednio z poziomu dziedzińca. Oświetlane jedynie od strony dziedzińca wąskimi, małymi otworami, służyły one za magazyny i spiżarnie, między innymi do przechowywania win. Dodatkowe pomieszczenia mieszkalne dla służby znajdowały się w narożnych wieżach, a wąski fragment pomiędzy wieżą południowo – wschodnią a budynkiem zajmowała tzw. mała kuchnia, w rzeczywistości pokój do przygotowywania posiłków. Wielkie przypory wzmacniające konstrukcje wschodniego skrzydła od strony dziedzińca zostały dobudowane w latach 1442-1443. Także w XV wieku w przyziemiu środkowego pomieszczenia zainstalowano wielki kamienny zbiornik lub koryto. Usytuowany w południowo – zachodnim narożniku budynek kuchni dostawiony był do muru obwodowego. Posiadał kominek w każdej ze ścian szczytowych, piec umieszczony przy murze zachodnim oraz kilka szafek.
Kolejną konstrukcją z początku XIV wieku była wieża z kaplicą w południowej części wschodniego muru zamku górnego. Wychodziła ona w kierunku nadrzecznej skarpy i z tego powodu posiadała wydatne przypory, czy też ostrogi chroniące przed osunięciem i zawaleniem. Wieża posiadała piwnicę o funkcji obronnej, przyziemie wykorzystywane przez kapelana oraz najwyższe piętro gdzie umieszczono kaplicę, na co wskazują większe okna o zwieńczeniach w trójliście (ułożone w dwóch poziomach) i podwójna piscina (kamienna misa w ścianie). Wejście do wieży prowadziło przez portale po stronie północnej, zarówno do górnej kaplicy jak i pomieszczenia w przyziemiu. Zachowane wsporniki w kaplicy wskazują iż była zwieńczona drewnianą otwartą więźbą dachową, a jej ściany pozbawione kolorowych polichromii, zapewne były jedynie bielone. Od strony południowej wieża posiadała wykusz z zakrystią na piętrze i pomieszczeniem poniżej z którego korytarzyk prowadził do wschodniej, wbudowanej w mur latryny.
Około 1390 roku rozpoczęto prace nad gruntowną przebudową zewnętrznej bramy południowej, przerwane na parę lat z powodu powstania Owaina Glyndŵra. W efekcie powstał potężny zespół bramny o wymiarach 14,4 x 24,3 metry, składający się z dwóch półokrągłych baszt flankujących przejazd pomiędzy nimi (wschodnia otrzymała nietypowe zaokrąglenie od strony rzeki). Było to nie tylko zabezpieczanie głównej bramy wjazdowej na teren zamku, ale i widomy, usytuowany od strony miasta, symbol potęgi i bogactwa pana zamku oraz budynek zapewniający znakomite warunki mieszkaniowe, w którym ostatecznie powstało przeszło 20 pomieszczeń, łącznie z magazynami i więzieniem w piwnicach oraz pokojami dla strażników. Komnaty przeznaczone były zapewne dla zamkowego konstabla i jego rodziny. Bramę pierwotnie poprzedzał późnośredniowieczny niewielki barbakan lub przedbramie, połączone z pagórkiem wznoszącym się za przekopem, tuż przy nadrzecznej skarpie. Obronność bramy podnosił umieszczany w niszy most zwodzony, dwie brony, po jednej z każdej strony przejazdu bramnego oraz dwie pary wrót. Oryginalnie bramę przepruto wąskimi otworami strzeleckimi, które w spokojniejszym XV wieku zostały zastąpione większymi oknami. Dodatkowo najwyższą kondygnację wieńczyły machikuły oraz krenelaż, zapewniające ochronę posiadającym szerokie pole ostrzału obrońcom. Wewnętrzny przejazd bramny flankowany był otworami strzeleckimi z bocznych pomieszczeń oraz szczelinowymi otworami umieszczonymi w suficie, tzw. mordowniami. Każda z baszt bramnych posiadała piwnice służące za magazyny lub więzienia, jako iż każde z nich zabezpieczane było zasuwą od strony zewnętrznej. Dwa z nich zaopatrzone były w otwory wentylacyjne oraz co ciekawe w latryny z ujściami skierowanymi do fosy. Pomieszczenia w przyziemiu dla odmiany zamykane były od strony wewnętrznej. Dwa przednie zaopatrzone były w otwory strzeleckie skierowane w stronę drogi dojazdowej, latryny oraz w dostawione w XV wieku kominki. Z podłużnego pomieszczenia zachodniego wejść można było na klatkę schodową prowadzącą na górne kondygnacje. Na pierwszym piętrze urządzono kuchnię z paleniskiem i piecem oraz główną salę, pierwotnie prawdopodobnie przedzieloną drewnianą ścianką działową. Jej zwieńczeniem był płaski strop oparty na kamiennych konsolach. Nie zapomniano i o obronności – tu strzelano z mordowni, tu znajdowały się mechanizmy bron oraz mostu zwodzonego i stąd prowadziły przejścia na chodniki bojowe w koronie murów obronnych. Najwyższą kondygnację zajmowały komnaty prywatne, ogrzewane kominkami i z dostępem do latryn. Wszystkie były także zwieńczone kamiennymi sklepieniami, poza główną salą z otwartą więźbą dachową i centralnie umieszczonym kominkiem, przedzieloną drewnianą przegrodą wydzielającą we wschodniej części prawdopodobnie sypialnię. Przypuszczenie to podpiera umieszczenie tam kominka i przejścia do latryny. Od północno – zachodniej strony znajdowały się spiralne schody w wieżyczce, zapewniające komunikację pomiędzy piętrami bramy. Wcześniej funkcję tą pełniła wewnętrzna klatka schodowa (łącząca tylko pierwsze i drugie piętro) oraz być może jakieś drewniane, zewnętrzne schody.
Prace z okresu późnego średniowiecza przyczyniły się do powstania dwóch obszernych, prostokątnych w planie budynków: na przedzamczu północnym i w międzymurzu po zachodniej stronie. Ten ostatni był albo dużą stajnią albo budynkiem sądu; przeznaczenie budynku północnego również nie jest pewne, lecz najczęściej przyjmuje się, iż była to stajnia. W wąski przesmyk pomiędzy ścianą budynku zachodniego a murem zamku górnego wstawiono dodatkowo zabudowania latryn. Do północnej kurtyny muru przystawiono budynek piekarni z dwoma piecami chlebowymi.
Stan obecny
Zamek w Kidwelly pomimo iż znajduje się w formie trwałej ruiny, jest jednym z najpiękniejszych i najlepiej zachowanych zamków na terenie Walii, z tak cennymi elementami jak potężny zespół bramy południowej, czy wieża z kaplicą oraz obwarowania zamku górnego. Elementy te wraz z zewnętrznym murem obronnym i jego dwoma basztami przetrwały w najlepszym stanie. Zamek udostępniony jest do zwiedzania od 1 marca do 30 czerwca, codziennie od godziny 9.30 do 17.00, od 1 lipca do 31 sierpnia codziennie od 09:30 do 18:00, od 1 września do 31 października codziennie od 9.30 do 17.00, a od 1 listopada do 28 lutego od poniedziałku do soboty w godzinach 10:00-16:00, w niedzielę między 11:00 a 16:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., Kidwelly Castle, Cardiff 2002.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.