Historia
Hen Domen zostało zbudowane po 1071 roku, kiedy to Roger de Montgomery, pierwszy earl Shrewsbury, otrzymał rozległe obszary hrabstwa Shropshire od króla Wilhelma Zdobywcy oraz znaczną władzę by bronić granicy z Walią. Wykopaliska archeologiczne wskazywałyby, że budowę ukończono przed 1100 rokiem. Roger nazwał zamek Montgomery, na pamiątkę miasta we Francji z którego przybył (St Germain de Montgommeri), natomiast jego walijska nazwa Hen Domen odnosiła się do późniejszego wyglądu („stary kopiec”). Sam fundator zapewne nie mieszkał na stałe w zamku, był bowiem znaczną postacią na anglo-normańskim dworze. Być może planował założenie w pobliżu osady targowej i miasta z klasztorem, ale zamierzenie takie nie zostało nigdy zrealizowane, przez co Hen Domen pozostało placówką o znaczeniu głównie militarnym.
Roger de Montgomery zmarł w 1094 roku, przekazując majątek synowi o imieniu Hugh. Rok później Hen Domen zostało złupione przez Cadwgana ap Bleddyna, walijskiego księcia Powys. Parę lat później Hugh został zabity u wybrzeży Anglesey w walce z Norwegami, a jego następcą został starszy brat Robert z Bellême. Jako że wziął on udział w antykrólewskim spisku, w 1102 roku został uwięziony, pozbawiony majątku i zmarł w lochu króla Henryka I na zamku Corfe. Skonfiskowane Hen Domen trafiło natomiast po 1105 roku w ręce rodziny de Boulers (Bowdler).
Prawdopodobnie od imienia przedstawiciela rodu nowych właścicieli zamku, Baldwina Boulers, Montgomery zaczęto nazywać również walijską nazwą Trefaldwyn (Miasto Baldwina), pomimo tego, iż było ono drewniano – ziemnym zamkiem typu motte and bailey. Rodzina Boulers była znacznie mniej majętna niż earlowie Shrewsbury, dlatego Hen Domen miało dla niech o wiele większe znaczenie jako siedziba mieszkalna i ośrodek gospodarczy. Nie zaniedbywano też obwarowań, jednak funkcja militarna zamku musiała w niektórych okresach schodzić na dalszy plan, przykładowo w latach gdy jeden z przedstawicieli rodu Boulers wszedł w związek małżeński z walijskimi książętami Powys. Boulerowie posiadali Hen Domen do momentu wymarcia rodu przed 1207 rokiem.
Wraz z przejściem zamku w posiadanie angielskiego króla, zarząd nad nim objął szeryf Shropshire. Już jednak w 1215 roku okoliczne tereny przeszły pod władzę Walijczyków, Hen Domen zaś prawdopodobnie zostało opuszczone. Gdy król Henryk III postanowił wznowić działania wojenne przeciwko sąsiadom, około 1223 roku w odległości 1,5 kilometra od Hen Domen postanowiono wznieść nowy murowany zamek (dzisiejsze Montgomery). Pomimo tego starsza drewniana budowla najpewniej przywrócona została do działalności, ze względu na potrzebę ochrony przeprawy przez rzekę Severn. Zamek funkcjonował prawdopodobnie do końca XIII wieku, chroniąc walijsko – angielskiego pogranicza jako wyłącznie wojskowa placówka. Zanik Hen Domen wiązać się mógł z przesunięciem granicy na skutek kampanii wojennych Edwarda I, w związku z czym stracił on na znaczeniu.
Architektura
Zamek składał się ze stosunkowo niedużej części dolnej (bailey) o funkcji podzamcza, która zajmowała owalną powierzchnię wielkości około 50 na 38 metrów, oraz z części górnej (motte), zlokalizowanej na sztucznie usypanym kopcu ziemi w zachodniej części założenia. Całość otoczona była wspólnymi obwałowaniami w postaci zdwojonej suchej fosy i rozdzielającego ją ziemnego wału. Jako że podzamcze miało dodatkowo swoje własne obwałowania, także wał ziemny w części środkowej i wschodniej zamku był zdwojony. Do budowy obwałowań wykorzystano glinę zwałową, materiał doskonale nadający się do utworzenia kopca, rowów i wałów, a także do pokrycia zewnętrznych elewacji niektórych drewnianych budynków w celu ocieplenia i zapewnienia ogniotrwałości. Otoczaki i małe kamienie które zawierała glina, były wybierane i wykorzystywane do wyłożenia podłóg lub otworów do mocowania słupów. W koronie wałów znajdowała się palisada a także umieszczony za nią drewniany chodnik straży.
Cztery główne techniki wykorzystywane były do wznoszenia zabudowań mieszkalnych i gospodarczych zamku. W najstarszej fazie tworzono zabudowania z szerokimi i głębokimi wykopami fundamentowymi, w które wstawiano masywne belki ułożone poziomo oraz pionowo, te ostatnie obok siebie lub z przerwami wypełnianymi innymi materiałami. Wznoszono też budynki oparte na masywnych, pojedynczo wkopywanych w otwory w ziemi słupach o średnicy 0,5 metra. Trzeci typ zabudowy reprezentowały konstrukcje z mniejszymi słupami, które same nie mogły stanowić podpory dachów, ale stanowiły szkielet do szachulcowego wypełnienia gliną, trzciną lub wiórami. Ściany tych budynków miały około 0,7 metra grubości. Najprostszy typ budowli reprezentowały konstrukcje z dołami na słupy tak płytkimi, że nie mogły one być samonośne, lecz musiały się częściowo opierać na bardziej solidnych budynkach. Były to zapewne różnego rodzaju gospodarcze dobudówki, wznoszone głównie w schyłkowym okresie zamku. Przykrycia dachowe najpewniej tworzone były głównie z gontu, jako że strzechy byłyby zbyt ryzykowne ze względu na zagrożenie pożarowe w zatłoczonej zabudowie, a łupki byłyby zbyt ciężkie dla drewnianych konstrukcji.
Motte, czyli sztucznie usypany kopiec ziemi, miał wysokość co najmniej 8 metrów, średnicę u podstawy około 40 metrów, strome krawędzie i płaski szczyt o średnicy 6,5 metra. Wznosił się na nim drewniano – gliniany, czworoboczny budynek o ścianach grubości 0,7 metra, prawdopodobnie o wieżowym charakterze, połączony mostem z podzamczem. Przypuszczalnie wieża miała dwie kondygnacje, za sprawą wysokości kopca wystarczające, by dominować nad zamkiem i mieć szeroki ogląd okolicy. Wnętrze wieży mogło mieścić główne, najbezpieczniejsze pomieszczenie mieszkalne Hen Domen. Most znajdował się po wschodniej stronie kopca, gdzie pokonać trzeba było fosę rozdzielającą dwie główne części zamku. Miał 4 metry szerokości i mógł być w części zadaszony.
W najstarszej fazie funkcjonowania zamku palisada chroniąca podzamcze nie była jednakowa na całym obwodzie. Utworzony za nią chodnik, czy też ganek straży miał szerokość od jedynie 1,5 metra do 3,5 metra po stronie północno – zachodniej. Tworzyła go platforma z desek kładzionych na słupach wbijanych w koronę wału, przy czym na żadnym odcinku nie zastosowano w przyziemiu belek kładzionych horyzontalnie, łączących przedni i tylny rząd słupów ganku, choć mogły one znajdować się na wyższej wysokości. Sama palisada musiała mieć co najmniej 4 metry wysokości, w celu utworzenia przedpiersia na tyle wysokiego, by zasłoniło obrońców. Szersza konstrukcja obronna znajdowała się we wschodniej części obwodu, gdzie zapewne mieścił się wjazd na teren podzamcza. Mógł on mieć formę drewnianej wieży bramnej lub jedynie wzmocnienia ścian wału w miejscu przejazdu, nad którym funkcjonowałaby przerzucona platforma bojowa. Kolejna wieża znajdować się mogła w północno – zachodniej części obwałowań, gdzie chroniłaby styk podzamcza z zamkiem górnym. Niedługo po jej powstaniu w pobliżu utworzono także dwa nieduże szachulcowe budynki, z czego jeden usytuowany w linii obwarowań.
Na terenie wschodniej części dziedzińca podzamcza, blisko bramy wjazdowej, w pierwszym etapie funkcjonowania zamku wybudowany został na glinianej platformie budynek mieszkalny z paleniskiem. Po jego południowo – zachodniej stronie wzniesiono sporych rozmiarów budynek umieszczony na trzech rzędach czterech słupów. Jako, że jego podłoga nie miała kontaktu z gruntem, zapewne pełnił on funkcję spichlerza. Choć wzniesiony został z drewna rozbiórkowego starszej, nieznanej budowli sprzed powstania Hen Domen i w późniejszym okresie był wielokrotnie naprawiany, to funkcjonował prawie przez cały okres istnienia zamku. Największą budowlą na terenie podzamcza był dom o wymiarach około 5 x 6 metrów, połączony od zachodu z mostem wiodącym na kopiec (motte). Posiadał on masywne fundamenty, mieścił więc zapewne dwie kondygnacje, z których górną zajmować mogła aula (hall), główna komnata reprezentacyjna zamku. Parter zapewne przeznaczony był na sień z wejściem od strony północnej i przejściem na most.
W XII wieku zamek został przebudowany, zarówno w zakresie obwarowań jak i zabudowy wewnętrznej, choć zachował pierwotny układ. U podstawy kopca utworzono palisadę, poprowadzoną między stokiem a fosą. Most na podzamcza prawdopodobnie wyposażono w część zwodzoną, bowiem w jego środkowej części znalazły się masywne podpory. Znacznie zagęściła się ilość budynków na terenie podzamcza, przy czym ze starszej zabudowy pozostawiono w pierwotnej formie jedynie spichlerz. Obok niego usytuowano duży dom z paleniskiem oraz z aneksem o dwóch pomieszczeniach. Ponadto za spichlerzem znalazł się zbiornik na wodę, umieszczony w najniższej części podzamcza i połączony z drewnianą rynną. Dziedziniec podzamcza przedzielił na dwie połowy rząd stosunkowo wąskich budynków o funkcji mieszkalnej i gospodarczej, ale być może wyposażonych też w ganek obronny na piętrze. Sąsiedni duży budynek przy moście zastąpiono nowszą konstrukcją o podobnych wymiarach. Po jego północno – zachodniej stronie wzniesiono podłużną budowlę, identyfikowaną z kaplicą ze względu na apsydialne zakończenie. Z przeciwnej strony kaplicę wieńczyła wieża, umieszczona w narożniku obwarowań podzamcza, przypuszczalnie mieszcząca trzy kondygnacje.
Palisada wewnętrznego obwodu wraz z chodnikiem straży zachowała w XII wieku z grubsza pierwotną szerokość, ale mogła zostać wówczas na niektórych odcinkach zadaszona i wyposażona w hurdycje, zawieszone na wysokości dochodzącej nawet do około 10 metrów licząc od dna fosy. Nieco lżejszej konstrukcji były obwarowania wieńczące zewnętrzny wał. Tamtejszy chodnik straży przy palisadzie mógł być połączony prowizorycznymi kładkami z wewnętrznym obwodem obronnym, by w razie przedarcia się napastników do przekopu obrońcy nie stali na straconej pozycji. Bramę wjazdową na podzamcze pozostawiono na dawnym miejscu, lecz wzmocniono ją flankującą wieżą o wielobocznym lub podkowiastym rzucie. Co charakterystyczne wieża była pojedyncza, bez podobnej konstrukcji po drugiej stronie bramy. Sama brama miała zapewne prostą formę z przejazdem w linii obwałowań zamykanym wrotami i platformą bojową nad nim.
Na przełomie XII i XIII wieku większość starych zabudowań na terenie podzamcza zanikła, a te które wzniesiono posiadały lżejszą konstrukcję i były mniejszych rozmiarów. Przykładowo stary spichlerz zachowano, ale zmniejszono o ponad połowę, tak iż był odtąd osadzony jedynie na sześciu słupach. Całkowicie usunięto duży budynek auli przy moście, przesuniętym nieco bardziej na południe, zaś kaplicę skrócono i pozbawiono wieży. Co więcej znacznie zdegradowane zostały obwodowe obwarowania, wyróżniające się jedynie podkowiastą wieżą przy dawnej kaplicy i owalną wieżą w pobliżu bramy wjazdowej na podzamcze. Nowa palisada wzniesiona została tylko przed fosą oddzielającą kopiec (motte) od dziedzińca podzamcza.
W ostatnim, XIII-wiecznym okresie funkcjonowania zamku zabudowa wewnętrzna podzamcza skoncentrowana została w jego zachodniej części, u podstawy kopca przy fosie, podczas gdy wschodnią część pozostawiono pustą, za wyjątkiem jednego większego budynku z poprzeczną przegrodą. Prawdopodobnie wciąż funkcjonowała wieża przy bramie wschodniej oraz wieża północno – zachodnia, lecz drewniane obwarowania w zwieńczeniu wału były na tyle lekkie, że nie pozostawiły czytelnych śladów. Zredukowano też szerokość mostu prowadzącego na kopiec, przeznaczonego odtąd wyłącznie dla pieszych. Jego obecność wskazywałaby, iż wciąż na spłaszczonym szczycie motte znajdowała się główna budowla mieszkalno – obronna zamku.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych, lecz uchodzi za najlepiej przebadaną drewnianą budowlę typu motte na terenie Walii, a nawet na terenie całej Wielkiej Brytanii. Dzięki temu wiadomo, iż budowle mieszkalno – obronne o lżejszej konstrukcji nie były jedynie tymczasowe i drugorzędne, ale jak w przypadku Hen Domen nierzadko użytkowane przez paręset lat i wielokrotnie przebudowywane przy użyciu gliny i drewna. Obecnie jedyną widoczną na powierzchni terenu pozostałością zamku jest kopiec oraz ziemne obwałowania. Leżą one na terenie prywatnym i mogą być zwiedzane wyłącznie za zgodą właściciela. Niestety południowy skrawek terenu zamku został zniszczony w trakcie poprowadzenia współczesnej szosy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Butler L., Knight J., Dolforwyn Castle, Montgomery Castle, Cardiff 2004.
Higham R., Timber castles, London 1995.
Salter M., The castles of Mid Wales, Malvern 2001.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions of Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments of the County of Montgomery, London 1911.