Historia
Kościół farny św. Marcina prawdopodobnie powstał jako pierwsza świątynia w Haverfordwest. Zbudowany został około 1120 roku w związku z założeniem pobliskiego zamku i ufundowaniem dziesięć lat wcześniej miasta. Od samego początku był blisko związany z zamkiem, zwłaszcza po zniesieniu nabożeństw w kaplicy zamkowej. Być może początkowo był konstrukcji drewnianej, lub też pierwszą niewielką murowaną świątynię całkowicie usunięto na początku XIII wieku, w czasie budowy późnoromańskiej nawy i niewielkiego prezbiterium. W XIV wieku budynek powiększono o wieżę, a na przełomie XIV i XV stulecia znacznie powiększono o nawę boczną, kaplicę i kruchtę.
W pierwszej połowie XIII wieku kościół św. Marcina podarowany został kanonikom św. Marii i św. Tomasza Męczennika z Haverfordwest przez Roberta FitzRicharda, syna Tankarda de Haverfordwest. Darowizna ta została potwierdzona przez króla w 1331 roku, jednak pierwotne nadanie musiało zostać dokonane przed 1256 rokiem, ponieważ wtedy papież wydał indult dla przeora i klasztoru św. Tomasza, że kościół św. Marcina z jego kaplicami ma być obsługiwany przez kapelanów przez nich wyznaczonych. Po raz kolejny kościół św. Marcina został odnotowany w przekazach pisanych w 1291 roku, w rejestrze podatkowym Taxatio Ecclesiastica. Jego roczny dochód oszacowano wówczas na 10 funtów, co było średniej wielkości sumą.
W czasie reformacji, gdy kasacie uległ klasztor augustiańskich kanoników z Haverfordwest, jego majątek wraz z prawem patronatu kościoła św. Marcina przypadł Henrykowi VIII. Angielscy władcy dzierżyli kościół aż do XVIII wieku, kiedy to prawo patronatu przejęła rodzina Bowen z Lambston. W 1833 roku kościół św. Marcina był wieczystym wikariatem archidiakonatu St Davids. Podobnie jak wiele innych średniowiecznych walijskich kościołów, znajdował się wówczas w złym stanie. Wiktoriańskie prace remontowe przeprowadzono w latach 1839-1840. Kolejne naprawy miały miejsce w 1862-1866. Wymieniono wówczas dachy, arkady międzynawowe, ościeża okien i dobudowano zakrystię przy prezbiterium. W latach 1869-1870 odnowiona została iglica na kościelnej wieży.
Architektura
Kościół wybudowany został po zachodniej stronie wzgórza zamkowego, w najstarszej części miasta zwanej Castleton, w niedalekiej odległości od późniejszej linii miejskiego muru obronnego i jednej z bram miejskich. W XIII wieku składał się z orientowanej względem stron świata prostokątnej w planie nawy wielkości 22,9 x 8,2 metra oraz węższego i niższego prezbiterium po stronie wschodniej. Prezbiterium początkowo zapewne było niewielkie, utworzone na rzucie krótkiego prostokąta. Do jego przedłużenia ku wschodowi i osiągnięcia wymiarów 13,7 x 5,5 metra dojść mogło na przełomie XIV i XV wieku, kiedy to po stronie południowej wzniesiona została w jednej linii kaplica, nawa boczna i kruchta, tworzące od strony zewnętrznej równoległą do nawy oraz prezbiterium całość o wymiarach 14,6 x 4,6 metra. W konstrukcji tej wyjątkowa była zwłaszcza kruchta, bez własnego szczytu, lecz z dachem kontynuującym linię kalenicy kaplicy i nawy bocznej, a także z rzadką w regionie górną kondygnacją nad wejściem.
Prawdopodobnie w XIV wieku po północnej stronie nawy głównej, przy jej zachodniej fasadzie, wzniesiona została czworoboczna wieża z bokami długości około 5,3 metra. Umieszczono ją w nietypowym miejscu, prawdopodobnie ze względu na ograniczenia terenu, ale z formą popularną w budownictwie z regionu Pembrokeshire, ze zwężającą się ku górze smukłą bryłą. Choć wysoka, wieża uzyskała tylko dwa piętra nad przyziemiem. Jej elewacje przepruto jedynie niewielkimi otworami szczelinowymi, zwieńczono natomiast przedpiersiem na wystających z lica wspornikach i wysoką kamienną iglicą. Prosta forma wieży wynikać mogła z jej stosunkowo wczesnej daty powstania, jak na dzwonnice kościołów farnych w południowo – zachodniej części Walii.
Wewnątrz kościoła nawę z prezbiterium połączono ostrołukową, profilowaną arkadą tęczy osadzoną na czworobocznych cokołach. Ostrołucznymi arkadami otwarto też na główną część kościoła nawę boczną oraz kaplicę, przy czym arkady nawy bocznej podparto fazowanym w narożnikach filarem z czworobocznym cokołem. W XIV i XV wieku kościół św. Marcina ozdobiono wieloma detalami architektonicznymi. W kruchcie utworzono ścienne wnęki ze zwieńczeniami w trójliście i profilowane ośle łuki. W prezbiterium w południowej ścianie umieszczono potrójne sedilia, zakończone u góry oślimi łukami osadzonymi na sześciobocznych filarkach z cylindrycznymi bazami i czworobocznymi cokołami. Obok utworzono podobnie zamkniętą piscinę z dekoracją w gotyckie żabki i z płaskorzeźbionym kwiatonem, zaś po przeciwnej stronie utworzono w murze szeroką wnękę, prawdopodobnie mieszczącą pierwotnie nagrobek.
Na początku XVI wieku przebudowana została południowa kaplica. Do wnętrza wstawiono wówczas nową arkadę o półkolistym zamknięciu, ze względu na przesunięcie ku wschodowi bocznej ściany wschodniej, co prawie zablokowało jedno z okien w prezbiterium. Ponadto, na fali popularności stylistyki późnego angielskiego gotyku wertykalnego, powiększona została w kościele część okien. Między innymi w zachodniej ścianie nawy osadzono duże ostrołucznie zamknięte okno, wypełnione pięciodzielnym maswerkiem. Kolejne późnogotyckie okno umieszczono we wschodniej ścianie kaplicy. Zamknięto je odcinkowo i wypełniono czterodzielnym maswerkiem z motywami pięcioliści wpisanych w mocno spłaszczone ostrołuki. Być może podobne okno umieszczono wówczas także we wschodniej ścianie prezbiterium.
Stan obecny
Kościół św. Marcina poddany był kilkukrotnym pracom modernizacyjnym w okresie nowożytnym, które częściowo zmieniły jego średniowieczną formę, choć nie zatarły układu przestrzennego z XIV/XV wieku. Przede wszystkim dobudowano aneks zakrystii przy północnej ścianie prezbiterium, podparto nawę przyporami, wymieniono dachy i więźbę dachową, zmodernizowano arkady międzynawowe oraz ościeża okien. Odbudowana, czy też odnowiona musiała też zostać iglica wieży. Zachowała się natomiast arkada tęczy, ale bez zniszczonych w latach 1839-1840 kapiteli, arkada kaplicy, gotyckie wnęki w kruchcie, piscina w nawie bocznej, trójdzielne sedilia oraz piscina w prezbiterium. W ścianie południowej nawy widoczny jest częściowo przekształcony portal z XIII wieku. W ścianie zachodniej nawy okazałe XVI-wieczne okno z odnowionym maswerkiem. Częściowo odnowione okno maswerkowe z XVI wieku znajduje się też w ścianie wschodniej kaplicy. W południowej nawie znajduje się okrągła wapienna misa z chrzcielnicy lub dużej kropielnicy z XIII-XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 2/1912.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, An Overview of the Churches in North Pembrokeshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., North Pembrokeshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.