Harlech – zamek królewski

Historia

   W 1282 roku angielski król Edward I Długonogi najechał po raz drugi Walię, w szybkim tempie spychając przeciwników na zachód i zajmując wszystkie północne terytoria. By umocnić swe panowanie i kontrolę nad Walijczykami, zarządził w 1283 roku budowę Harlech, jednego z siedmiu nowo powstałych wówczas zamków, zbudowanych w północnej części Walii. Prace nadzorowane były przez Jakuba z Saint George, mistrza budowlanego i głównego architekta Edwarda I. Zarządzał on 546 robotnikami, 115 kamieniarzami, 30 kowalami, 22 stolarzami i 227 murarzami, a projekt kosztował prawie 240 funtów miesięcznie. Zamek w większości został ukończony do końca 1289 roku i kosztował ponad 8 tysięcy funtów, czyli około 10 procent z sumy, którą Edward I wydał na budowę zamków w Walii. Pierwszym zarządcą zamku został John de Bonvillars, po którego śmierci w 1287 roku, rolę tą pełniła do 1290 roku jego żona, Agnes. Harlech został obsadzony garnizonem złożonym z 36 ludzi, w tym 10 kusznikami, kapelanem, kowalem, cieślą i kamieniarzem.
   W 1294 roku Madog ap Llywelyn rozpoczął powstanie przeciwko angielskiemu panowaniu, które szybko rozprzestrzeniło się na spore obszary Walii. Kilka angielskich zamków i miast, między innymi Harlech, Criccieth i Aberystwyth, zostało oblężonych. Jednak zaopatrzenie wysyłane drogą morską z Irlandii, pozwoliło 37 obrońcom utrzymać warownię aż do stłumienia rebelii. W następstwie buntu zbudowano dodatkowe obwarowania na podzamczu, wokół trasy z zamku do morza. Kolejne prace nad zamkiem zostały podjęte między 1323 a 1324 rokiem, po wojnie zbuntowanych baronów z królem Edwardem II. Nakazał on swojemu szeryfowi, Gruffuldowi Llywd, dodatkowo wzmocnić obronę bramy zamkowej. Następne lata XIV wieku były dla zamku spokojne, a jego duże znaczenie potwierdzone zostało faktem, iż przez 40 lat, od 1332 do 1372 roku, jego zarządcą był Walter Manny, jeden z najbardziej zaufanych i utalentowanych żołnierzy króla Edwarda II.
   W 1400 roku wybuchł kolejny walijski bunt pod wodzą Owaina Glyndŵra. Do 1403 roku tylko garstka zamków opierała się napastnikom, przy czym w Harlech miejscowy zarządca, William Hunt, został uwięziony przez własnych ludzi z obawy przed poddaniem warowni Walijczykom. Zamek był słabo wyposażony, gdyż garnizon miał tylko trzy tarcze, osiem hełmów, sześć włóczni (czterem z nich brakowało grotów), dziesięć par rękawic i cztery bronie palne. Do oblężenia Harlech doszło w 1404 roku. Po długiej blokadzie zamek wpadł w ręce Walijczyków i został główną siedzibą Owaina Glyndŵra, który używał go jako swojej bazy operacyjnej do 1409 roku.
W 1408 roku siły angielskie pod dowództwem przyszłego króla Henryka V obległy Harlech i jego dowódcę, Edmunda Mortimera. Bombardowanie działem prawdopodobnie zniszczyło południową i wschodnią część zewnętrznych murów, lecz o upadku przesądził dopiero brak zaopatrzenia i wyczerpanie obrońców, którzy poddali się w lutym 1409 roku.

   W XV wieku zamek był wykorzystywany w trakcie wojny dwóch róż, która wybuchła pomiędzy rywalizującymi frakcjami rodów Lancaster i York. W lecie 1460 roku stał się miejscem schronienia królowej Małgorzaty Andegaweńskiej, żony Henryka VI, a w latach 1461-1468 obsadzony był przez zwolenników Lancasterów, z garnizonem pod dowództwem Dafydda ap Ieuana ap Einion. Dzięki naturalnie obronnej pozycji i możliwości dosyłania zaopatrzenia drogą morską, Harlech utrzymywał się, a wraz z upadkiem innych fortec, ostatecznie stał się ostatnią, główną twierdzą pod kontrolą Lancasterów. W 1468 roku król Edward IV nakazał Wilhelmowi Herbertowi zmobilizować armię, możliwe że liczącą nawet od 7 do 10 tysięcy osób, by ostatecznie zdobyć zamek. Po miesięcznym oblężeniu mały garnizon Harlech poddał się siłom Yorków.
   Zamek prawdopodobnie nie został naprawiony po oblężeniu z 1468 roku i stał się całkowicie zaniedbany. Inwentarz z 1539 roku wspominał, iż zabudowania pozbawione były wówczas wyposażenia, zarówno mieszkalnego jak i obronnego. Kolejna inspekcja z 1564 roku odnotowała, iż wnętrza wież były zrujnowane, ponadto kaplica i główna komnata niezadaszone. Jedynym utrzymywanym na zamku budynkiem prawdopodobnie był tylko zespół bramny. Upadek zamku wynikał z całkowitej utraty znaczenia militarnego po objęciu rządów nad krajem przez dynastię Tudorów. Nowi władcy szczycili się walijskim pochodzeniem i przyczynili się do obniżenia napięć miedzy oboma nacjami. Co więcej zamek nigdy nie pełnił funkcji siedziby administracyjnej, nie podlegały mu żadne dochodowe majątki ziemskie, ani nie był miejscem zamieszkania żadnego lorda, przez co nie było potrzeby kosztownego utrzymywania zabudowań.
   Gdy w 1642  roku wybuchła angielska wojna domowa, prowadzona między rojalistycznymi zwolennikami Karola I a zwolennikami parlamentu, Harlech obsadziły wojska królewskie pod dowództwem Williama Owena, który zarządził naprawę fortyfikacji. W czerwcu 1646 roku rozpoczęło się długie oblężenie, trwające do marca 1647. Ostatecznie garnizon 44 żołnierzy poddał się siłom parlamentu  dowodzonym przez Thomasa Myttona. Zamek był ostatnią królewską kontynentalną warownią, która poddała się w czasie wojny, a data jego upadku wyznaczyła koniec pierwszej fazy konfliktu. Po jego zakończeniu zamek nie był już dłużej potrzebny i aby zapobiec wykorzystywaniu go przez rojalistów, parlament nakazał jego zniszczenie. Na szczęście polecenie to wykonano jedynie częściowo, dzięki czemu budowla w większości ocalała.

Architektura

   Zamek został zbudowany na skalnym cyplu o wysokości 60 metrów, ze stromymi i niedostępnymi krawędziami od strony północnej i zachodniej. Z pozostałych dwóch kierunków, posiadających bardziej przystępne podejście, zabezpieczono się wykuwając w skale szeroki przekop. Pomimo bliskości morza, które pierwotnie podmywało podstawę zamkowego cypla po stronie zachodniej, przekop nie był nigdy przeznaczony do wypełnienia wodą, ze względu na znaczną różnicę w poziomie terenu. Pod budowę rdzenia zamku wykorzystano południową część cypla, natomiast bardziej postrzępioną północną pozostawiono wolną. Do wzniesienia zamku potrzebny był wyrównany fragment terenu, gdyż Harlech zaplanowano jako budowlę koncentryczną i symetryczną. Składał się z dwóch linii murów obronnych na planie czworoboku, wzniesionych z szaro-zielonego piaskowca. Miększy żółty piaskowiec został użyty w elementach wykończeniowych i dekoracyjnych.
   Wewnętrzny mur obronny o grubości aż około 3 metrów wydzielał dziedziniec szerokości 39 metrów i 47 metrów długości w części zachodniej oraz 53 metrów w części wschodniej. Został wzmocniony czterema narożnymi wieżami o średnicy około 10 metrów, zwieńczonymi podobnie mury krenelażem i niewiele od niego wyższymi. Miały one różne nazwy: w 1343 roku, zgodnie z ruchem wskazówek zegara od północnego – wschodu nazywane były: Le Prisontour, Turris Ultra Gardinium, Le Wedercoktour i Le Chapeltour, ale w 1564 przemianowano je na wieże Dłużników, Mortimera, Bronwena i Zbrojmistrza. Zewnętrzny mur obronny powtarzał obrys wewnętrznego, był jednak dużo niższy i cieńszy. W jego obwodzie po stronie południowej umieszczono nadwieszaną półokrągłą wieżyczkę (pełniącą także funkcję latryny) oraz po stronie przeciwnej, północnej, boczną furtę chronioną dwoma podkowiastymi, otwartymi od wewnątrz basztami.

   Główny wjazd do zamku znajdował się od strony wschodniej. Wymagał przebycia mostu zwodzonego ponad wykutą w skale suchą fosą oraz dwóch bram. Zewnętrzna składała się z jedynie dwóch małych półbaszt flankujących przejazd, natomiast wewnętrzna brama była zespołem dwóch potężnych baszt o kształcie w planie wydłużonej podkowy, w tylnej części połączonych okazałym budynkiem bramnym. Dodatkowo w latach 1323-1324 wjazd do zamku został wzmocniony dwoma czworobocznymi wieżami bramnymi, umieszczonymi jedna za drugą przed murem zewnętrznym, na terenie suchej fosy. Jedna z nich miała 18 metrów wysokości, druga wysoka była na 12 metrów. Pomiędzy nimi usytuowano kamienny most ze zwodzoną częścią na obu końcach.
   Dwie baszty budynku bramnego broniły dostępu do umieszczonego pomiędzy nimi przejazdu, zabezpieczonego zestawem trzech bron i dwojga lub trojga dwuskrzydłowych wrót zamykanych na wewnętrzne zasuwy, ryglowane do otworów w grubości muru. Dodatkowo przejazd bramny flankowały dwa otwory strzeleckie z pomieszczeń straży po bokach przejazdu. Tył zespołu bramnego tworzyły dwie wieżyczki komunikacyjne ze schodami o szerokości 1,2 metra, pomiędzy którymi znajdowały się dużo szersze schody zewnętrzne po wschodniej stronie dziedzińca. Dwa piętra ponad przyziemiem zajmowane były przestronnymi komnatami, oświetlanymi od strony dziedzińca przez sześć dużych okien. Większe i wytworniejsze pomieszczenia wyposażone były w dwa duże, zamknięte łukiem odcinkowym okna, umieszczone we wnęce z siedziskami po bokach. Otwory okienne wypełniały w górnej części maswerki o trójlistnych zamknięciach. Były one przeszklone w odróżnieniu od dolnej części okien, które zamykano jedynie drewnianymi okiennicami. Mniejsze komnaty oświetlane były jednodzielnymi oknami o podobnej formie.
   Na każdym z pięter budynku bramnego, przestrzeń ponad przejazdem podzielona była na dwa pomieszczenia. Obydwa ogrzewał elegancki kominek, z którego kanały odprowadzające dym łączyły się u góry w wiązki, z wylotami zgrupowanymi w trzech miejscach dachu. Baszty bramne także posiadały nieduże pomieszczenia, prawdopodobnie sypialnie, pomiędzy którymi umieszczono na pierwszym i drugim piętrze kaplice. Dolna kaplica była bardziej wytworna, bowiem założono nad nią sklepienie. Obie kaplice flankowane były przez pary małych, trapezowatych izb, prawdopodobnie służących jako zakrystie. Dodatkowo wysoki poziom warunków mieszkaniowych zapewniały latryny, umieszczone w grubości muru obwodowego po północnej i południowej stronie budynku bramnego (północne nadwieszono na wspornikach, południowe osadzono w całości w murze). Dzięki temu każde z obu pięter stanowiło samodzielny apartament, wyposażony we wszystkie konieczne do wygodnego zamieszkiwania elementy.

   Narożne wieże północno – wschodnia i południowo – wschodnia zbudowano jako pierwsze. Zostały one podzielone na przyziemie oraz dwa piętra, skomunikowane kamienną klatką schodową w grubości muru, dostępną przez portal na poziomie dziedzińca. Górne siedmioboczne w planie pomieszczenia posiadały kominki i dostęp korytarzami w grubości muru do pobliskich latryn, przy czym komnaty w wieży północno – wschodniej były nieco większe od tych w wieży południowo – wschodniej, kosztem grubości muru. Okrągłe pomieszczenia przyziemia w obu wieżach prawdopodobnie służyły za magazyny lub więzienia, gdyż oświetlane były jedynie pojedynczym wąskim otworem szczelinowym i dostępne wyłącznie poprzez klapy w podłodze pomieszczeń pierwszego piętra. Klatka schodowa prowadziła na sam szczyt, gdzie znajdowała się chroniona krenelażem galeria obronna otaczająca dach wież. Obie wieże połączono z chodnikiem straży w koronie sąsiednich kurtyn, dzięki czemu zapewniono komunikację z budynkiem bramnym.
   Narożne wieże zachodnie wybudowano nieco później, w latach 1288-1289, pod koniec głównego etapu budowy. Południowo – zachodnia osiągnęła wysokość 15,8 metrów, natomiast północno – zachodnia 15,1 metra. Zwieńczono je dodatkowymi cylindrycznymi, wysokimi na 5,8 metra wieżyczkami o funkcji strażniczej i ostrzegawczej. Obie z wież zachodnich mieściły cztery pięcioboczne pomieszczenia, z których każde dwa środkowe zaopatrzone były w kominki. Okna w większości zwrócone były ku morzu, przy czym jedyne pomieszczenia z dwoma otworami okiennymi znajdowały się na pierwszym piętrze. Wejścia do wież zachodnich znajdowały się w narożnikach na poziomie dziedzińca. Do południowo – zachodniej dostawano się przez kuchnię, natomiast do północno – zachodniej przez mały placyk pomiędzy aulą i kaplicą. Komunikację pionową w obu wieżach zapewniała cylindryczna klatka schodowa. Nietypowym rozwiązaniem był brak połączenia wież zachodnich z chodnikiem straży w koronie sąsiednich murów obronnych.

   Zachodnie, prostokątne skrzydło zamku przystawione było do wewnętrznej ściany mury obronnego. Znajdowała się w nim kuchnia, wielka aula (ang. great hall) o długości 22 metrów oraz pomiędzy nimi magazyn i spiżarnia. Na południowym końcu wielkiej auli funkcjonowała furtka umożliwiająca przedostanie na teren międzymurza. Przy północnym krańcu dziedzińca znajdowały się budynki kaplicy i piekarni, mieszczącej we wschodniej części zamkową studnię. Wszystkie zwieńczone były dachami jednospadowymi, montowanymi do otworów w murze obwodowym. Pomiędzy kaplicą i kuchnią umieszczono kolejne przejście na teren międzymurza i dalej przez bramę w zewnętrznym murze obronnym na teren  podzamcza, a właściwie zamkowej skały. Ta mała furta chroniona była przez dwie flankujące półbaszty, otwarte od strony międzymurza. Południową część dziedzińca zamkowego zajmował spichlerz i budynek o konstrukcji szachulcowej (ang. Ystumgwern Hall). Spichlerz charakteryzował się podniesioną podłogą ponad niskim przyziemiem, w celu zabezpieczenia składowanych materiałów przed szkodnikami.
   Po zachodniej stronie zamku ciągnął się mur oraz schody ze 127 stopniami, biegnącymi u podnóża klifów do niewielkiej przystani, umożliwiającej zaopatrzenie warowni drogą morską w trakcie oblężenia. Broniły ich dwie wieże bramne: Górna zaopatrzona w zwodzony most i dolna zwana Wodną, również wyposażona w zwodzoną kładkę opuszczaną ponad głębokim dołem. Brama Górna ponadto flankowana była górującą nad nią wieżą południowo – zachodnią. Pod koniec XIII wieku dostęp do przystani oraz skałę na której posadowiono zamek dodatkowo wzmocniono murem obronnym od strony północnej. Jego wschodni fragment łączył się umieszczonymi w koronie schodami z parchamem w narożniku rdzenia zamku. Mur w północnej części zamku był nieregularny w planie, poprowadzony licznymi krótkimi i prostymi odcinkami, z wieloma załamaniami dopasowanymi do kształtu skalnych krawędzi wzniesienia. Przy murach utworzono dwie platformy, służące do ustawiania większych machin strzeleckich lub dźwigów, za pomocą których rozładowywano towary z łodzi.

Stan obecny

   Współcześnie Harlech jest jednym z najlepiej zachowanych i najbardziej znanych zamków na terenie Walii. Wpisując go na listę światowego dziedzictwa, UNESCO zaznaczyło, iż Harlech jest jednym z „najwspanialszych przykładów architektury wojskowej końca XIII i początku XIV wieku w Europie”. Elementy warowni które nie przetrwały to północna, południowa i zachodnia zabudowa wewnętrzna na dziedzińcu i dwie zewnętrzne czworoboczne wieże bramne. Zewnętrzny mur obronny jest niższy niż pierwotnie, nie zachowały się także zwieńczenia wewnętrznego obwodu obwarowań. Zmieniło się również otoczenie zamku z powodu odsunięcia o paręset metrów linii brzegowej. Obecnie zamek znajduje się pod opieką agendy rządowej Cadw, która udostępnia zabytek turystom do zwiedzania. Niestety w ostatnich latach wejście do zamku zostało oszpecone nowoczesnym, metalowym mostem, który zastąpił wcześniejszy drewniany.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Gravett C.,  The Castles of Edward I in Wales 1277-1307, Oxford 2007.
Guy N., The Harlech castle garden and privileged spaces of elite accommodation, „The Castle Studies Group”, No. 31/2017-2018.
Haslam R., Orbach J., Voelcker A., The buildings of Wales, Gwynedd, London 2009.

Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of North Wales, Malvern 1997.
Taylor A. J., Harlech Castle, Cardiff 2002.

Taylor A. J., The Welsh castles of Edward I, London 1986.