Historia
W 1282 roku angielski król Edward I najechał po raz drugi Walię, w szybkim tempie spychając przeciwników na zachód i zajmując wszystkie północne terytoria. By umocnić swe panowanie i kontrolę nad Walijczykami, zarządził w 1283 roku budowę zamku Harlech, jednego z siedmiu wówczas zbudowanych w północnej Walii. Prace nadzorowane były przez Jakuba z Saint George, głównego architekta Edwarda I. Zarządzał on 546 robotnikami, 115 kamieniarzami, 30 kowalami, 22 stolarzami i 227 murarzami, a projekt kosztował prawie 240 funtów miesięcznie. Zamek w większości został ukończony do końca 1289 roku i kosztował ponad 8 tysięcy funtów, czyli około 10 procent z sumy, którą Edward wydał na budowę zamków w Walii. Pierwszym zarządcą zamku został John de Bonvillars, a po jego śmierci w 1287 roku, rolę tą pełniła do 1290 jego żona, Agnes. Harlech został obsadzony garnizonem złożonym z 36 ludzi, w tym 10 kusznikami, kapelanem, kowalem, cieślą i kamieniarzem.
W 1294 roku Madog ap Llywelyn rozpoczął powstanie przeciwko angielskiemu panowaniu, które szybko rozprzestrzeniło się na spore obszary Walii. Kilka angielskich zamków i miast, między innymi Harlech, Criccieth i Aberystwyth, zostało oblężonych. Jednak zaopatrzenie wysyłane drogą morską z Irlandii, pozwoliło 37 obrońcom utrzymać warownię aż do stłumienia rebelii. W następstwie buntu zbudowano dodatkowe obwarowania na podzamczu, wokół trasy z zamku do morza. Kolejne prace nad zamkiem zostały podjęte między 1323 a 1324 rokiem, po wojnie zbuntowanych baronów z królem Edwardem II. Nakazał on swojemu szeryfowi, Gruffuldowi Llywd, dodatkowo wzmocnić obronę bramy zamkowej. Następne lata XIV wieku były dla zamku spokojne, a jego duże znaczenie potwierdzone zostało faktem, iż przez 40 lat, od 1332 do 1372 roku jego zarządcą był Walter Manny, jeden z najbardziej zaufanych i utalentowanych żołnierzy króla Edwarda II.
W 1400 roku wybuchł kolejny walijski bunt pod wodzą Owaina Glyndŵra. Do 1403 roku tylko garstka zamków, w tym Harlech, opierała się napastnikom (choć jego zarządca, William Hunt, został uwięziony przez własnych ludzi z obawy przed poddaniem warowni Walijczykom). Zamek był jednak słabo wyposażony, garnizon miał tylko trzy tarcze, osiem hełmów, sześć włóczni (ale czterem z nich brakowało grotów), dziesięć par rękawic i cztery bronie palne. Harlech został oblężony i w 1404 roku po długim oblężeniu wpadł w ręce Walijczyków. Został wówczas główną siedzibą Owaina Glyndŵra, który używał go jako swojej bazy operacyjnej do 1409 roku. W 1408 roku siły angielskie pod dowództwem przyszłego króla Henryka V obległy Harlech i jego dowódcę, Edmunda Mortimera. Bombardowanie działem prawdopodobnie zniszczyło południową i wschodnią część zewnętrznych murów, lecz o upadku przesądził dopiero brak zaopatrzenia i wyczerpanie obrońców, którzy poddali się w lutym 1409 roku.
W XV wieku zamek był wykorzystywany w trakcie Wojny Dwóch Róż, która wybuchła pomiędzy rywalizującymi frakcjami rodów Lancaster i York. W lecie 1460 roku stał się miejscem schronienia królowej Małgorzaty Andegaweńskiej, żony Henryka VI, a w latach 1461-1468 obsadzony był przez zwolenników Lancasterów, pod dowództwem Dafydda ap Ieuana ap Einion. Dzięki naturalnie obronnej pozycji i możliwości zaopatrzenia drogą morską, Harlech utrzymywał się, a wraz z upadkiem innych fortec, ostatecznie stał się ostatnią, główną twierdzą pod kontrolą Lancasterów. W 1468 roku Edward IV nakazał Wilhelmowi Herbertowi zmobilizować armię, możliwe iż liczącą nawet od 7 do 10 tysięcy osób, by ostatecznie zdobyć zamek. Po miesięcznym oblężeniu mały garnizon Harlech poddał się siłom Yorków.
Zamek prawdopodobnie nie został naprawiony po oblężeniu z 1468 roku i stał się całkowicie zaniedbany. Inwentarz z 1539 roku wspominał, iż zabudowania pozbawione były wówczas wyposażenia, zarówno mieszkalnego jak i obronnego. Kolejna inspekcja z 1564 roku odnotowała, iż wnętrza wież są zrujnowane, kaplica i główna komnata niezadaszone. Jedynym utrzymywanym na zamku budynkiem prawdopodobnie był tylko zespół bramny. Gdy w 1642 roku wybuchła angielska wojna domowa, między rojalistycznymi zwolennikami Karola I a zwolennikami Parlamentu, Harlech obsadzały wojska królewskie pod dowództwem Williama Owena, który zarządził naprawę fortyfikacji. W czerwcu 1646 roku rozpoczęło się długie oblężenie, trwające do marca 1647. Ostatecznie garnizon 44 żołnierzy poddał się siłom Parlamentu dowodzonym przez Tomasza Myttona. Zamek był ostatnią królewską kontynentalną warownią, która poddała się w czasie wojny, a data jego upadku wyznaczyła koniec pierwszej fazy wojny. Zamek nie był już dłużej potrzebny i aby zapobiec wykorzystywaniu go przez rojalistów, Parlament nakazał jego zniszczenie. Na szczęście polecenie to wykonano jedynie częściowo, dzięki czemu w większości ocalał.
Architektura
Zamek został zbudowany na skalnym cyplu o wysokości 60 metrów ze stromymi i niedostępnymi krawędziami od strony północnej i zachodniej. Z pozostałych dwóch stron, które posiadały bardziej przystępne podejście, zabezpieczono się wykuwając w skale szeroki przekop. Pomimo bliskości morza, które pierwotnie podmywało podstawę zamkowego cypla po stronie zachodniej, przekop nie był nigdy przeznaczony do wypełnienia wodą. Harlech był budowlą koncentryczną i symetryczną, składającą się z dwóch linii murów obronnych na planie czworoboku, wzniesionych z szaro-zielonego piaskowca. Miększy żółty piaskowiec został użyty w elementach wykończeniowych i dekoracyjnych.
Wewnętrzny mur obronny o grubości aż około 3 metrów wydzielał dziedziniec szerokości 39 metrów i 47 metrów długości w części zachodniej oraz 53 metrów w części wschodniej. Został wzmocniony czterema narożnymi wieżami o średnicy około 10 metrów, zwieńczonymi podobnie jak budynek bramny i mury krenelażem i niewiele od niego wyższymi. Miały one różne nazwy: w 1343 roku, zgodnie z ruchem wskazówek zegara od północnego – wschodu nazywane były: Le Prisontour, Turris Ultra Gardinium, Le Wedercoktour i Le Chapeltour, ale w 1564 przemianowano je na wieże Dłużników, Mortimera, Bronwena i Zbrojmistrza. Zewnętrzny mur obronny powtarzał obrys wewnętrznego, był jednak dużo niższy i cieńszy. W jego obwodzie po stronie południowej umieszczono nadwieszaną półokrągłą wieżyczkę (pełniącą także funkcję latryny) oraz po stronie przeciwnej, północnej, boczną furtę chronioną dwoma podkowiastymi, otwartymi od wewnątrz basztami.
Główny wjazd do zamku znajdował się od strony wschodniej. Wymagał przebycia mostu zwodzonego, ponad wykutą w skale suchą fosą oraz dwóch bram. Zewnętrzna składała się z jedynie dwóch małych półbaszt flankujących przejazd, natomiast wewnętrzna brama była zespołem dwóch potężnych baszt o kształcie w planie wydłużonej podkowy. Broniły one dostępu do umieszczonego pomiędzy nimi przejazdu, zabezpieczonego zestawem trzech bron i dwojga lub trojga dwuskrzydłowych wrót zamykanych na wewnętrzne zasuwy, umieszczane w otworach w grubości muru. Dodatkowo przejazd bramny flankowały otwory strzelcze z bocznych pomieszczeń mieszczących się w basztach bramnych. Tył zespołu bramnego tworzyły dwie wieżyczki komunikacyjne, pomiędzy którymi znajdowały się dwa piętra z przestronnymi komnatami, oświetlanymi od strony dziedzińca przez sześć dużych okien. Na każdym z pięter przestrzeń ponad przejazdem bramnym podzielona była na dwa pomieszczenia. Większe i wytworniejsze wyposażone były w dwa duże, zamknięte łukiem odcinkowym okna, umieszczone w niszy z siedziskami po bokach. Otwory okienne wypełniały w górnej części maswerki o trójlistnych zwieńczeniach. Były one przeszklone w odróżnieniu od dolnej części okien, które zamykano drewnianymi okiennicami. Mniejsze komnaty oświetlane były pojedynczymi oknami o podobnej formie, a każde z pomieszczeń ogrzewał kominek. Ich kanały odprowadzające dym łączyły się u góry w wiązki, z wylotami zgrupowanymi w trzech miejscach dachu. Baszty bramne także posiadały nieduże pomieszczenia, prawdopodobnie sypialnie, pomiędzy którymi umieszczono na pierwszym i drugim piętrze kaplice. Te ostatnie flankowane były przez pary małych izb, prawdopodobnie służących jako zakrystie. Dodatkowo wysoki poziom warunków mieszkaniowych zapewniały latryny, umieszczone w grubości muru obwodowego po północnej i południowej stronie budynku bramnego.
W latach 1323-1324 wjazd do zamku dodatkowo został wzmocniony dwoma czworobocznymi wieżami bramnymi umieszczonymi jedna za drugą przed murem zewnętrznym, na terenie suchej fosy. Jedna z nich miała 18 metrów wysokości, druga wysoka była na 12 metrów. Pomiędzy nimi usytuowano kamienny most ze zwodzoną częścią na obu końcach.
Powstałe nieco wcześniej narożne wieże: północno – wschodnia i południowo – wschodnia posiadały przyziemia oraz dwa piętra, skomunikowane kamienną klatką schodową w grubości muru, dostępną przez portal na poziomie dziedzińca. Górne siedmioboczne pomieszczenia posiadały kominki i dostęp korytarzami w grubości muru do pobliskich latryn. Okrągłe pomieszczenia przyziemia prawdopodobnie służyły za magazyny lub więzienia, gdyż oświetlane były jedynie pojedynczym wąskim otworem szczelinowym i dostępne wyłącznie poprzez klapy w podłodze pomieszczeń pierwszego piętra. Klatka schodowa prowadziła na sam szczyt, gdzie znajdowała się chroniona krenelażem galeria obronna otaczająca dach wież. Narożne wieże zachodnie wybudowano nieco później, w latach 1288-1289, pod koniec głównego etapu budowy. Południowo – zachodnia osiągnęła wysokość 15,8 metrów, natomiast północno – zachodnia 15,1 metra. Zwieńczone one były dodatkowymi cylindrycznymi, wysokimi na 5,8 metra wieżyczkami o funkcji strażniczej i ostrzegawczej. Każda z wież zachodnich mieściła cztery pięcioboczne pomieszczenia, z których każde dwa środkowe zaopatrzone były w kominki. Wejścia do wież zachodnich także znajdowały się w narożnikach dziedzińca, a komunikację zapewniała cylindryczna klatka schodowa.
Zachodnie, prostokątne skrzydło zamku przystawione było do wewnętrznej ściany mury obronnego. Znajdowała się w nim kuchnia, wielka aula (great hall) o długości 22 metrów oraz pomiędzy nimi magazyn i spiżarnia. Na południowym końcu wielkiej auli funkcjonowała furtka umożliwiająca przedostanie na teren międzymurza. Przy północnym krańcu dziedzińca znajdowały się budynki kaplicy i piekarni, mieszczącej we wschodniej części zamkową studnię. Wszystkie zwieńczone były dachami jednospadowymi, po których widnieją otwory w murze obwodowym. Pomiędzy kaplicą i kuchnią umieszczono kolejne przejście na teren międzymurza i dalej przez bramę w zewnętrznym murze obronnym na teren podzamcza, a właściwie zamkowej skały. Ta mała furta boczna chroniona była przez dwie flankujące półbaszty, otwarte od strony międzymurza. Południową część dziedzińca zamkowego zajmował spichlerz i budynek o konstrukcji szachulcowej (Ystumgwern Hall).
Po zachodniej stronie zamku ciągnął się mur oraz schody ze 127 stopniami, biegnącymi u podnóża klifów do niewielkiej przystani, umożliwiającej zaopatrzenie warowni drogą morska w trakcie oblężenia. Broniły ich dwie wieże bramne: Górna zaopatrzona w zwodzony most i dolna zwana Wodną. Brama Górna ponadto flankowana była górującą nad nią wieżą południowo – zachodnią. Pod koniec XIII wieku dostęp do przystani oraz skałę na której posadowiono zamek dodatkowo wzmocniono murami obronnymi od strony północnej. Ich wschodni fragment łączył się schodami w koronie muru z międzymurzem w narożniku właściwego zamku.
Stan obecny
Współcześnie Harlech jest jednym z najlepiej zachowanych i najbardziej znanych zamków na terenie Walii. Wpisując go na listę światowego dziedzictwa, UNESCO zaznaczyło, iż Harlech jest jednym z „najwspanialszych przykładów architektury wojskowej końca XIII i początku XIV wieku w Europie”. Elementy warowni które nie przetrwały to północna, południowa i zachodnia zabudowa wewnętrzna na dziedzińcu i dwie zewnętrzne czworoboczne wieże bramne. Zewnętrzny mur obronny jest niższy niż pierwotnie, nie zachowały się także zwieńczenia wewnętrznego obwodu obwarowań. Zmieniło się również otoczenie zamku z powodu odsunięcia o paręset metrów linii brzegowej. Obecnie zamek znajduje się pod opieką agendy rządowej Cadw, która udostępnia zabytek turystom do zwiedzania. Niestety w ostatnich latach wejście do zamku zostało oszpecone nowoczesnym, metalowym mostem, który zastąpił wcześniejszy drewniany.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Gravett C., The Castles of Edward I in Wales 1277-1307, Oxford 2007.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of North Wales, Malvern 1997.
Taylor A. J., Harlech Castle, Cardiff 2002.
Taylor A. J., The Welsh castles of Edward I, London 1986.