Historia
Początki murowanego kościoła św. Wawrzyńca prawdopodobnie sięgały XII wieku, choć samo Gumfreston według tradycji utożsamiane było z wczesnośredniowiecznym Eglwys Gunniau, miejscem narodzin w V wieku świętego Teilo. Po raz pierwszy kościół w „Villa Gunfrid” odnotowano w źródłach pisanych w 1291 roku. Umieszczony został w rejestrze Taxatio Ecclesiastica, gdzie do celów podatkowych jego dochód wyceniono na niedużą sumę 5 funtów, 6 szylingów i 8 pensów. Zapewne był już wówczas po pierwszej poważnej rozbudowie, która powiększyła pierwotną nawę i prezbiterium o północne ramię transeptu i kruchtę. Prace budowlane być może wspierane były przez miejscowych lordów, którzy pełnili patronat nad świątynią. W późniejszym okresie średniowiecza dobudowana została także wieża nad transeptem, a następnie niewielka południowa kaplica. Wiktoriańskie remonty i modernizacje zabytku miały miejsce w latach 60-tych XIX wieku.
Architektura
Kościół usytuowano w niewielkiej dolinie przepływającego ku południowi strumienia, gdzie w odległości paruset metrów wpadał do rzeki Rhydeg. W swej najstarszej formie prawdopodobnie składał się tylko z jednonawowego, bardzo wydłużonego korpusu na planie prostokąta o wymiarach 12,5 x 4,6 metra oraz dużo krótszego i nieco węższego prezbiterium, także na rzucie czworoboku, wielkości 4,6 x 3,8 metra. Obie te części połączone były wyjątkowo wąską XII-wieczną arkadą tęczy, zamkniętą półkolistą, nie profilowaną archiwoltą osadzoną na gzymsach impostowych. Oświetlenie kościoła pierwotnie zapewniały wąskie, rozglifione do wnętrza okna o zaokrąglonych i lekko ostrołucznych zamknięciach. Przebito je w nawie i prezbiterium zarówno od południa, jak i od północy. W ścianie zachodniej utworzono dwa proste otwory szczelinowe. Tam też zapewne znajdował się najstarszy portal wejściowy do kościoła.
W XIV wieku po północnej stronie nawy, przy jej wschodnim krańcu, wzniesione zostało północne ramię transeptu, połączone z prezbiterium typowym dla regionu ukośnym przejściem. Przejście to zapewne było konieczne ze względu na lektorium, oddzielające nawę od prezbiterium. Z nieznanych powodów nie utworzono południowego ramienia transeptu, ale być może również w XIV wieku zbudowana została prosta kruchta, co nieczęsto spotykane w Walii, umieszczona przed wejściem zachodnim. Jej wnętrze przykryte zostało sklepieniem kolebkowym, nad którym przypuszczalnie pierwotnie planowano utworzenie piętra. W przyziemiu kruchty po bokach przejścia umieszczono kamienne siedziska oraz południową kamienną kropienicę z misą w prostym wgłębieniu. Drugie wejście do kościoła wiodło ostrołucznym portalem umieszczonym w południowej ścianie nawy. Być może kolejny portal wejściowy znajdował się po przeciwnej stronie w ścianie północnej.
W XV wieku nad północnym ramieniem transeptu nadbudowana została smukła i wysoka, czteropiętrowa, zwężająca się ku górze wieża, zwieńczona blankowanym przedpiersiem na wspornikach, typowa dla rejonu Pembrokeshire. Jej narożnik północno – wschodni poszerzono, od zewnątrz nadając mu formę dwóch płytkich przypór, jednak głównym zadaniem pogrubionego muru była nie potrzeba wzmocnienia ścian, lecz chęć umieszczenia wewnątrz spiralnej klatki schodowej. Przyziemie wieży, zapewne już w XIV wieku przykryte sklepieniem kolebkowym, pozostawiono otwarte na nawę i na prezbiterium. Wyższe kondygnacje wieży rozdzielone zostały drewnianymi stropami osadzonymi na kamiennych konsolach.
W początkowych latach XVI wieku do południowej ściany prezbiterium, na styku ze wschodnią ścianą nawy, dostawiona została bardzo mała, kwadratowa w planie kaplica. Wewnątrz przykryta została pojedynczym przęsłem sklepienia krzyżowo – żebrowego, a w zasadzie sklepienia kolebkowego na które nałożono jedynie masywne, prostokątne w przekroju żebra, wtopione w narożniki bez pośrednictwa konsol. Wnętrze kaplicy otwarto ostrołuczną arkadą na prezbiterium i oświetlono od południa dwudzielnym oknem z trójlistnymi zamknięciami, od środka osadzonym we wnęce z dwuspadowym zamknięciem.
Stan obecny
Kościół jest dziś malowniczo usytuowanym, mało znanym i oddalonym od głównych dróg zabytkiem, który pomimo nowożytnych modernizacji zachował średniowieczną formę. Pośredniowieczne zmiany widoczne są przede wszystkim w postaci trzech przypór po stronie południowej, podpierających ścianę nawy, nietypowego półkolistego ryzalitu w ścianie północnej, nowej więźby dachowej i wymienionej części okien (południowa ściana nawy, wschodnia i południowa ściana prezbiterium). Za środkową przyporą widoczny jest zamurowany ostrołuczny otwór wejściowy z XIII lub XIV wieku. Kolejny portal z tego okresu znajduje się w kruchcie. Pierwotne otwory okienne przetrwały w ścianach północnych nawy i prezbiterium. Wewnątrz najstarszym zachowanym elementem architektonicznym jest arkada tęczy oraz piscina w prezbiterium. Z XIV wieku pochodzi sklepienie w przyziemiu wieży oraz sklepienie kruchty. Przetrwało również późnogotyckie sklepienie i okno południowej kaplicy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Barker T.W., Green F., Pembrokeshire Parsons, „West Wales historical records”, 1/1911.
Glynne S.R., Notes on the Older Churches in the Four Welsh Dioceses, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1885.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, An Overview of the Churches in South Pembrokeshire, Llandeilo 2000.
Ludlow N., South Pembrokeshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, VII County of Pembroke, London 1925.