Historia
Początki kościoła Wszystkich Świętych w Gresford sięgają XIII wieku (wzmianki w Domesday Book z 1254 i 1333 roku), jednak jego pierwotna sylwetka została całkowicie zmieniona w pierwszej połowie XIV wieku, a zwłaszcza w trakcie późnośredniowiecznej przebudowy z XV stulecia. Przypuszcza się iż tak duży i wyszukany kościół powstał w małej wsi z powodu ruchu pielgrzymkowego do nieznanej już relikwii. Innym wytłumaczeniem może być wsparcie Tomasza Stanleya, earla Derby, ojczyma króla Henryka VII. Wiadomo że ufundował on wielkie okno we wschodniej części budowli.
Brat Tomasza Stanleya, sir William Stanley dzięki interwencji w bitwie pod Bosworth doprowadził do zwycięstwa Henryka Tudora i dał mu tron jako Henrykowi VII. Później jednak William Stanley poparł sprawę Perkina Warbecka, który twierdził, że jest jednym z synów prawowitego króla Edwarda IV i z tego powodu został stracony. Istnieje tradycja, że przebudowa kościoła w Gresford została sfinansowana przez Henryka VII, by okazać swój żal za egzekucję człowieka, który niegdyś mu służył. Jednak egzekucja miała miejsce w 1495 roku, kiedy to przebudowa kościoła została już prawie zakończona.
Pierwsze poważne naprawy kościół przeszedł w XIX stuleciu, w 1921 roku dobudowana została kruchta północna. W 1907 roku w czasie prac remontowych w podziemiach kościoła odnaleziony został rzeźbiony ołtarz z okresu rzymskiego, datowany na około 100-350 rok n.e.
Architektura
Pierwotna sylwetka kościoła składała się z węższej niż późnośredniowieczna nawy o szerokości 5,6 metra i czworobocznego prezbiterium. Pod tym ostatnim dzięki nachyleniu ku wschodowi terenu umieszczono sklepioną kryptę. Krypta była tej samej szerokości co prezbiterium i posiadała małe, zakratowane otwory okienne od strony północnej i południowej. Pierwotne prezbiterium najpewniej kończyło się na linii krypty. Od zachodu kościół wyposażony był w prostą, niską wieżę, która otwierała się arkadą w kierunku nawy.
W XV wieku kościół uległ przebudowaniu w stylu angielskiego gotyku wertykalnego; pozostawiono jedynie wieżę i część murów, głównie od strony zachodniej, przy wieży. Dobudowana została nawa północna i południowa, nawę główną poszerzono, a prezbiterium przedłużono w kierunku wschodnim o 4,3 metra. Przedłużenie pozwoliło utworzyć pod posadzką kolejnego, choć już nie podsklepionego pomieszczenia krypty, przeznaczonego na zakrystię. Ostatecznie powstała trójnawowa bazylika bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, które od południa i północy otoczyły kaplice o ścianach równych z murami naw bocznych. Dodatkowo wejście w pierwszym od zachodu przęśle nawy południowej poprzedzono XVI-wieczną kruchtą.
Mury naw bocznych i kaplic ozdobiono przedpiersiem z blankami, a siedem okien z każdej strony nawy bocznej umieszczono pomiędzy niewielkimi, dwuskokowymi przyporami. Każde okno ozdobiono od góry rzeźbionymi głowami lub zwierzętami, a odpływy rynien rzygaczami o formie małp lub groteskowych stworzeń. Maszkaronami, bestiami i zwierzętami ozdobiono także zwieńczenia przypór i opaskę wzdłuż całej długości naw bocznych. Część witraży wypełniających okna została przeniesiona z rozwiązanego opactwa w Basingwerk.
Ścianę wschodnią i wieżę ozdobiono gotyckimi sterczynami, na wieży wyrastającymi z wysokich, narożnych, uskokowych przypór i z przedpiersia. W przyporach umieszczono też nisze na rzeźbione postacie podtrzymywane przez wsporniki o formach masek. O ile starszą część wieży oświetlały średniej wielkości ostrołuczne okna dwudzielne, to część późnogotycką przebito z każdej strony bardzo dużymi oknami zwieńczonymi łukami w ośle grzbiety, bogato dekorowane żabkami i kwiatonami. Wieżę w połowie wysokości ozdobił kunsztowny fryz, który jednocześnie odróżnił część XIV-wieczną od partii dobudowanej w XV/XVI stuleciu. Dodatkiem późnośredniowiecznym była zapewne także spiralna klatka schodowa osadzona w grubości południowo – zachodniego narożnika wieży.
Wewnątrz część nawowa rozdzielona została profilowanymi, ostrołucznymi arkadami, opadającymi na profilowane półwałkami filary. Filary te umieszczono na linii zewnętrznych przypór, tworząc podział na sześć przęseł w każdej nawie bocznej i pięć w nawie głównej. Przyprezbiterialne kaplice otwarto na część kapłańską arkadami po stronie zachodniej oraz portalami umieszczonymi w ścianach w części wschodniej. Tworzyły one część drogi procesjonalnej wokół głównego ołtarza.
Stan obecny
Kościół jest znamienitym przykładem późnego gotyku angielskiego. Jego dzwony, a właściwie ich brzmienie i ton zaliczane są do jednego z tzw. Siedmiu Cudów Walii, stanowiących według tradycji najciekawsze miejsca w kraju. Budowla pełni wciąż funkcje sakralne, lecz udostępniona jest również do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Salter M., The old parish churches of North Wales, Malvern 1993.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, IV County of Denbigh, London 1914.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.