Historia
Początki kościoła Wszystkich Świętych w Gresford sięgały XIII wieku (wzmianki w rejestrze podatkowym Domesday Book z 1254 i 1333 roku), jednak jego pierwotna sylwetka została całkowicie zmieniona w pierwszej połowie XIV wieku, a następnie w trakcie gruntownej późnośredniowiecznej przebudowy z końca XV stulecia. Przypuszczalnie tak duży i wyszukany kościół powstał w małej wsi z powodu ruchu pielgrzymkowego do bliżej nieznanej relikwii. Innym wytłumaczeniem mogło być wsparcie Thomasa Stanleya, earla Derby, ojczyma króla Henryka VII, o którym wiadomo, że w 1500 roku ufundował wielkie okno we wschodniej ścianie kościoła.
Brat Thomasa Stanleya, sir William Stanley, dzięki interwencji w bitwie pod Bosworth, doprowadził do zwycięstwa Henryka Tudora i przyczynił do objęcia przez niego tronu pod imieniem Henryka VII. Później jednak William Stanley poparł sprawę Perkina Warbecka, który twierdził, że jest jednym z synów prawowitego króla Edwarda IV, w efekcie czego został stracony. Według jednej z legend XV-wieczna przebudowa kościoła w Gresford miała zostać sfinansowana przez Henryka VII, w celu okazania żalu za egzekucję człowieka, który niegdyś mu służył. Jednak egzekucja Stanleya miała miejsce w 1495 roku, kiedy to przebudowa kościoła była już na ukończeniu.
Pierwsze nowożytne przekształcenia w architekturze i wyposażeniu kościoła nastąpiły na skutek zmian wprowadzonych przez reformację i z powodu upadku ruchu pielgrzymkowego. Około 1634-1635 roku usunięta została gotycka nastawa ołtarzowa, a nowy ołtarz ustawiono przy wschodniej ścianie kościoła, blokując drogę procesyjną. Wiktoriański remont kościoła z lat 1865-1867 szczęśliwie uszanował zabytkową architekturę budowli i nie wprowadził drastycznych zmian. W 1907 roku, w czasie kolejnych prac remontowych, w podziemiach kościoła odnaleziony został rzeźbiony ołtarz z okresu rzymskiego, datowany na około 100-350 rok n.e. W latach 1913-1914 miały miejsce kolejne prace naprawcze, zaś w 1921 roku dobudowana została kruchta północna.
Architektura
Pierwotna sylwetka kościoła składała się z nawy o szerokości 5,6 metra (węższej niż późnośredniowieczna nawa główna) i czworobocznego prezbiterium, które w popularny dla północnej Walii sposób, nie zostało wyodrębnione od strony zewnętrznej. W XIV wieku kościół przedłużono ku wschodowi, a pod prezbiterium dzięki nachyleniu terenu umieszczono sklepioną kryptę. Krypta była tej samej szerokości co prezbiterium i posiadała małe, zakratowane okna od północy i południa. XIV-wieczne prezbiterium najpewniej kończyło się na linii krypty prostą ścianą. Od zachodu kościół poprzedzony został w XIV wieku prostą i początkowo niską wieżą, otwierającą się w kierunku nawy arkadą z trzema fazowanymi, rozdzielonymi rowkami uskokami.
W XV wieku kościół uległ przebudowie w stylu angielskiego gotyku wertykalnego. Pozostawiono jedynie wieżę i część murów nawy, głównie od strony zachodniej. Dobudowana została nawa północna i południowa, nawę główną poszerzono, a prezbiterium raz jeszcze przedłużono w kierunku wschodnim o 4,3 metra. Przedłużenie pozwoliło utworzyć pod posadzką kolejne, choć już nie podsklepione pomieszczenie krypty. Ostatecznie powstała trójnawowa bazylika, ponownie bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, które od południa i północy otoczyły dwuprzęsłowe kaplice o ścianach równych z murami naw bocznych. Dodatkowo wejście w pierwszym od zachodu przęśle nawy południowej poprzedzono XVI-wieczną kruchtą.
Mury naw bocznych, kaplic i nawy głównej ozdobiono przedpiersiem z dekoracyjnymi blankami. Po siedem okien w obu elewacjach wzdłużnych umieszczono pomiędzy niewielkimi, dwuskokowymi przyporami. Nawę główną przepruto od północy i południa ośmioma oknami, wszystkimi z mocno obniżonymi ostrołukami archiwolt, bardzo popularnymi w późnośredniowiecznej Walii i Anglii. Kolejne okna doświetliły nawy boczne od wschodu i zachodu, przy czym w nawę południową wstawiono przeniesione starsze okno ostrołuczne z XIV wieku. Tradycyjnie najokazalsze okno z siedmiodzielnym maswerkiem umieszczono na osi nawy głównej od wschodu. Pozostałe ościeża okienne wypełniono czterodzielnymi maswerkami (za wyjątkiem trójdzielnych wschodnich okien nawy głównej), operującymi motywami pięcioliści i trójliści wpisanych w ośle grzbiety i ostrołuki. Ponadto okna ozdobiono od góry okapowymi gzymsami, opartymi na rzeźbionych głowach lub przedstawieniach całych zwierząt. Odpływy rynien udekorowano rzygaczami o formie małp lub groteskowych stworzeń. Maszkaronami, bestiami i zwierzętami ozdobiono także zwieńczenia przypór i opaskę wzdłuż całej długości naw bocznych. Część witraży wypełniających okna została przeniesiona z rozwiązanego opactwa Basingwerk.
Ścianę wschodnią i wieżę kościoła ozdobiono w XVI wieku gotyckimi sterczynami, na wieży wyrastającymi z wysokich, narożnych, uskokowych przypór i z przedpiersia. W przyporach umieszczono też baldachimowe wnęki na rzeźbione postacie, podtrzymywane przez wsporniki o formach masek. O ile starszą część wieży oświetlały średniej wielkości ostrołuczne okna dwudzielne, to część późnogotycką przebito z każdej strony bardzo dużymi oknami zwieńczonymi łukami w ośle grzbiety, bogato dekorowanymi żabkami i kwiatonami. Co więcej wieżę w połowie wysokości ozdobił kunsztowny fryz, który jednocześnie odróżnił część XIV-wieczną od partii dobudowanej w XV/XVI stuleciu. Dodatkiem późnośredniowiecznym była zapewne także spiralna klatka schodowa, osadzona w grubości południowo – zachodniego narożnika wieży.
Wewnątrz część nawowa kościoła rozdzielona została profilowanymi, ostrołucznymi arkadami, opadającymi na ujęte półwałkami filary. Arkady osadzono na profilowanych impostach, podtrzymywanych przez kilka drobnych kapiteli na krańcach półwałków. Filary umieszczono na linii zewnętrznych przypór, tworząc podział na sześć przęseł w każdej nawie bocznej i pięć w nawie głównej. Dwuprzęsłowe przyprezbiterialne kaplice otwarto na część kapłańską arkadami po stronie zachodniej oraz portalami umieszczonymi w ścianach w części wschodniej. Tworzyły one część drogi procesjonalnej wokół głównego ołtarza, który w trakcie późnogotyckiej przebudowy i przedłużenia prezbiterium pozostawiono na starym miejscu. Być może obiekt kultu znajdował się w ozdobnej wnęce, umieszczonej w północno – wschodnim narożniku kościoła. Po przeciwnej stronie w murze umieszczona została piscina z zamknięciem w ośli grzbiet.
Stan obecny
Kościół Wszystkich Świętych jest znamienitym przykładem późnego gotyku angielskiego, choć zachowały się fragmenty sięgające XIII stulecia (zachodnia ściana nawy środkowej) oraz elementy XIV-wieczne (czterodzielne okno zachodnie nawy południowej, dolna część wieży, podwieżowa arkada przepruta w starszym murze nawy). Bogactwo detali późnogotyckich stanowią liczne rzeźbione wsporniki, maszkarony, rzygacze, maswerki okienne, portale, fryzy, czy też arkady międzynawowe. Dzwony kościoła Wszystkich Świętych, a właściwie ich brzmienie i ton zaliczane są do jednego z tzw. Siedmiu Cudów Walii, stanowiących według tradycji najciekawsze miejsca w kraju. Budowla pełni wciąż funkcje sakralne, lecz udostępniona jest również do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hubbard E., Clwyd (Denbighshire and Flintshire), Frome-London 1986.
Salter M., The old parish churches of North Wales, Malvern 1993.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, IV County of Denbigh, London 1914.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.