Historia
Opactwo Basingwerk zostało założone w 1132 roku przez Ranulfa de Gernona, czwartego earla Chester, który sprowadził benedyktynów z klasztoru Savigny w południowej Normandii. Opactwo stało się częścią zakonu cystersów w 1147 roku, kiedy to bracia z Savigny połączyli się z konwentem z Cîteaux. Dziesięć lat później zwierzchnictwo nad klasztorem z inicjatywy króla Henryka II otrzymało opactwo Buildwas w Shropshire, dzięki czemu walijscy cystersi otrzymali znaczne uposażenia, między innymi ziemie w angielskim hrabstwie Derbyshire. W tym samym roku Henryk II ponownie ufundował walijski klasztor, a mnisi przenieśli się z Hen Blas do Basingwerk, w miejscu zwanym dziś Greenfield.
W 1157 Owain Gwynedd rozłożył obóz swej armii w Basingwerk, nim stanął przed siłami Henryka II w bitwie pod Ewloe. Walijski książę zatrzymał się w opactwie ze względu na jego strategiczne znaczenie, blokując trasę, którą musiał pokonać Henryk II. W walkach, które nastąpiły później, Owain rozbił Anglików w pobliżu Ewloe. W 1188 roku wizytę w opactwie złożył natomiast Gerald z Walii, mnich, kronikarz, lingwista i pisarz, odbywający podróż przez Walię z arcybiskupem Canterbury w celu zbierania poparcia dla krucjaty do Ziemi Świętej. Opisał on Basingwerk jako niewielki, niczym się nie wyróżniający konwent.
W pierwszej połowie XIII wieku opactwo zostało objęte patronatem Llywelyna Wielkiego, księcia Gwynedd. Jego syn Dafydd ap Llywelyn oddał klasztorowi Studnię św. Winefrida wraz z kaplicą pielgrzymkową, a mnisi wykorzystali strumień Holywell do uruchomienia młyna i obróbki wełny ze swoich owiec. W późniejszym okresie czerpali oni duże zyski z ruchu pielgrzymkowego. W 1416 roku przybył tu nawet król Henryk V, który odbył bosą pielgrzymkę z Shrewsbury do Holywell, natomiast 1461 roku wizytę złożył kolejny władca, Edward VI.
W latach 70-tych i 80-tych XIII wieku opactwo poniosło duże straty w trakcie walijsko – angielskich wojen. W 1284 roku król Edward pierwszy przekazał z tego powodu rekompensatę w wysokości 100 £, choć i tak przychody spustoszonego klasztoru były pod koniec XIII wieku niskie. Sytuację poprawiały uzyskiwane od angielskich królów pozwolenia na cotygodniowe targi i rokroczne jarmarki. Król faworyzował także Basingwerk zapraszając tamtejszych opatów na sesje parlamentu do Londynu. Było ono jednym z tylko czterech walijskich konwentów, jaki uhonorowano w ten sposób, choć i tak w XIV wieku często tonęło w długach.
W XV wieku w Basingwerk doszło do sporów o obsadę stanowiska opata. W 1430 roku klasztor został zajęty przez odziały Henrego Wirrala, samozwańczego opata będącego w konflikcie z popieranym przez dwór Richardem Lee. Sprawował on rządy aż do 1454 roku, kiedy to został aresztowany za różne występki, lecz wkrótce kolejny spór o opactwo rozgorzał między Richardem Kirby a Edmundem Thornbarem. Pomimo, iż ten ostatni dostał poparcie kapituły generalnej, to Richard sprawował urząd aż do 1476 roku. Uspokojenie sytuacji przyniosły dopiero rządy opata Thomasa Pennanta w latach 1481 – 1523, opiewanego przez bardów za szczodrość i wysokie wykształcenie.
W 1536 roku za panowania Henryka VIII konwent został rozwiązany, a jego ziemie przyznane świeckim właścicielom. Część budynków rozebrano w celu naprawy zamku Holt, a niektóre elementy zostały przewiezione do Irlandii w celu wykorzystania w zamku dublińskim. Ostatecznie opactwo Basingwerk popadło w ruinę i zostało prawie całkowicie rozebrane.
Architektura
Plan usytuowanego nad szerokim ujściem rzeki Dee klasztoru, zgodny był z regułą zakonu cysterskiego. Główną budowlą był kościół na planie krzyża łacińskiego, orientowany na linii wschód – zachód. Na południu zabudowania klasztorne rozmieszczono wokół trzech boków dużego wirydarza o wymiarach 28×23,7 metra otoczonego krużgankami. W dalszej odległości leżała infirmeria mnichów, pomieszczenia dla gości i inne budowle związane z życiem codziennym i gospodarką opactwa.
Jako pierwszy wzniesiono kościół i wschodnią część budynków klauzury. Świątynia na początku XIII wieku posiadała długość około 50 metrów, co stawiało ją pośród najmniejszych budowli cysterskich w Walii. Była to trójnawowa bazylika o siedmiu przęsłach w korpusie nawowym, transepcie powiększonym od wschodu przez dwie pary czworobocznych kaplic oraz z krótkim prezbiterium na planie prostokąta. Główne wejście do kościoła umieszczone było w fasadzie zachodniej, nietypowo nie na osi ale z przesunięciem ku północy, pomiędzy drugą i trzecią lizeno-przyporą. Tradycyjnie też południowa nawa skomunikowana była dwoma portalami z krużgankiem. Zachodni był mniejszy i najpewniej mniej ozdobny. Wykorzystywali go głównie konwersi zajmujący skrzydło zachodnie, podczas gdy większy, uskokowy portal wschodni służył mnichom. Dodatkowo z transeptem skomunikowane było skrzydło wschodnie, zarówno na piętrze jak i w przyziemiu.
Południowy transept kościoła sąsiadował na południu z wąską zakrystią (jedynie 1,8 metra szerokości), za którą w przyziemiu skrzydła wschodniego usytuowano kapitularz, początkowo mający kształt zbliżony do kwadratu. Na początku XIII wieku został on przebudowany i przedłużony w kierunku wschodnim o dodatkowe przęsło. Oddzielono je dwoma półkolistymi arkadami opartymi pośrodku na pojedynczym filarze oraz zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Po południowej stronie kapitularza umieszczono wąskie pomieszczenie tzw. rozmównicy, czyli miejsca w którym bracia mogli swobodnie rozmawiać bez obawy łamania ślubów zakonnych. Skrzydło zakończone było pomieszczeniem dziennym mnichów, ponad którym na piętrze znajdowało się dormitorium, długie na około 19,5 metra. Typowym rozwiązaniem było połączenie sypialni poprzez tzw. nocne schody z południowym transeptem kościoła, by umożliwić mnichom szybkie dojście na nocne msze.
W połowie XIII wieku w południowym skrzydle zbudowano refektarz, usytuowany na osi północ – południe, wielkości 20,1 x 8,2 metra. Jego wsunięcie na południe poza obrys zabudowań klasztoru było typową cechą klasztorów cysterskich, podobnie jak sąsiadowanie z położoną po stronie zachodniej kuchnią. Oświetlenie refektarza zapewniało duże ostrołuczne okno od południa oraz parę lancetowatych okien w ścianie zachodniej. W tej ostatniej w pogrubieniu muru znajdowała się również ambona dla mnich czytającego w trakcie posiłków. Skrzydło zachodnie zapewne zajmowane było przez konwersów, którzy mięli tam swój refektarz i dormitorium. Od krużganka i wirydarza mogło być ono odseparowane podłużnym korytarzem.
W XIV wieku powstały nowe, gotyckie arkady krużganków, oraz powiększono zabudowania po stronie południowo – wschodniej. Ten południowy kraniec wschodniego skrzydła został ponownie przebudowany pod koniec średniowiecza. Najprawdopodobniej wykorzystywanego do celów gospodarczych, mogły tam również znajdować się latryny. Arkady krużganka były ostrołuczne, wypełnione u góry trójliśćmi i podtrzymywane przez pary ośmiobocznych kolumienek, które prawdopodobnie połączone były siecią cienkiego muru (były bardzo podobne do krużganków w pobliskim Valle Crucis). Pod koniec XV wieku opactwo zostało zadaszone ołowiem i ozdobione szklanymi oknami, a także wybudowano nowe pomieszczenia dla opata i gości klasztoru po stronie południowo – wschodniej.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego w najlepszym stanie przetrwał budynek XIII-wiecznego refektarza z ostrołukowymi oknami, fragmenty zabudowań skrzydła wschodniego i pomieszczeń dla gości klasztoru po stronie południowo – wschodniej, a także zachodnia ściana południowego ramienia transeptu kościoła. Ruiny klasztoru znajdują się obecnie pod ochroną rządowej agendy Cadw, która udostępnia je do zwiedzania. W czasie kasaty klasztoru część z jego wyposażenia i niektóre elementy architektoniczne miały zostać przeniesione do sąsiednich kościołów parafialnych. Między innymi okazała późnośredniowieczna więźba dachowa znajduje się dziś w kościele w Cilcain.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Harrison S., Robinson D.M., Cistercian Cloisters in England and Wales Part I: Essay, „Journal of the British Archaeological Association”, 159 (2006).
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals of Wales, Malvern 2012.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, II County of Flint, London 1912.