Historia
Zamek Dinefwr zbudowano na wzniesieniu nad rzeką Tywi, ważnym szlakiem wodnym, który w średniowieczu służył jako główna arteria komunikacyjna. Najwcześniejsza wiarygodna wzmianka o nim pojawiła się w drugiej połowie XII wieku, kiedy walijski kronikarz Brut y Tywysogyon poinformował, że Dinefwr został zajęty przez Rhysa ap Gruffydda (Lorda Rhysa) w 1165 roku. Był on władcą Deheubarth, obszaru rozciągającego się w południowo-zachodniej Walii, władcą na tyle silnym, że mógł stawić opór anglo-normańskiej agresji. Prawdopodobnie przyczynił się również do powstania pierwszych murowanych obwarowań w Dinefwr.
Śmierć Rhysa ap Gruffydda w 1197 roku spowodowała, iż pomiędzy jego synami i wnukami wywiązał się zaciekły spór o prawo do dziedziczenia. Zamek Dinefwr był w jego trakcie wielokrotnie przejmowany przez pretendentów, między innymi w wyniku oblężenia i szturmu w 1213 roku. Konflikt trwał do 1216 roku, kiedy zwierzchni książę Llywelyn ap Iorwerth (Llywelyn Wielki) wymusił na rodzinie ugodę. Zamek otrzymał Rhys Gryg, jeden z synów Rhysa ap Gruffydda. Wżenił się on w potężną anglo-normańską rodzinę de Clare i najprawdopodobniej dokonał rozbudowy zamku Dinefwr. Rhys sprzeciwiał się decyzji Llywelyna ap Iorwerth o złożeniu hołdu królowi Henrykowi III, co poskutkowało próbą oblężenia Dinefwr i poddaniem się Rhysa. Zamek został następnie częściowo rozebrany, prawdopodobnie w ramach porozumienia między walijskim zwierzchnim księciem Llywelynem a Rhys Grygiem. Nie wiadomo jaką skalę osiągnęła rozbiórka, jednak późniejsze długie rządy Rhysa sprawiły, iż miał on dużo czasu na odbudowę, czy też budowę nowych obwarowań.
Po śmierci Rhysa Gryga w 1233 roku jego ziemie zostały podzielone między spadkobierców: Maredudda ap Rhysa, który uzyskał Dryslwyn, oraz Rhysa Mechylla, który otrzymał Dinefwr i Carreg Cennen. Gdy Mechyll zmarł w 1244 roku zamek przejął jego syn Rhys Fychan. Fychan czasowo utracił Dinefwr na rzecz Anglików z powodu wsparcia Dafydda ap Llywelyna, księcia Gwynedd, lecz odzyskał w 1248 roku po uznaniu w Carmarthen jurysdykcji angielskiego króla. W 1256 roku książę Llywelyn ap Gruffudd na skutek kolejnych sporów międzywalijskich najechał wraz z Mareduddem ziemie Ystrad Tywi Rhysa Fychana, całkowicie pozbawiając go ojcowizny, przy czym chaos w kraju pogłębiła anglo-normańska interwencja na rzecz Fychana, pokonana ostatecznie pod Cymerau. Nie na długo jednak Fychan był wydziedziczony, gdyż Llywelyn szukając unormowania stosunków zwrócił mu Dinefwr, co zaś rozgniewało Maredudda, który ostatecznie trzy lata później został uwięziony przez Llywelyna pod zarzutem nielojalności i przesiedział w lochu na zamku Criccieth trzy lata. W 1271 roku zmarł zarówno Mareduddem ap Rhys jak i Rhys Fychan, a Dinefwr otrzymał syn Maredudda, Rhys ap Maredudd.
Na skutek wojny walijsko – angielskiej z 1277 roku i kampanii wojennej króla Edwarda I siły ostatniego walijskiego zwierzchniego księcia Llywelyna ap Gruffydda zostały pokonane, a podlegli mu władcy, w tym także Rhys ap Maredudd poddali się angielskiej władzy. Pomimo tego Rhys nie odzyskał zamku Dinefwr, który został skonfiskowany i powierzony w zarząd justicarowi zachodniej Walii, Bogo de Knovil. Zawiedziony w oczekiwaniach wdał się w latach 80-tych XIII wieku w konflikt z kolejnym angielskim justicarem Robertem de Tibetot, a w 1287 roku nawet zaatakował i zdobył Dinefwr oraz zamki Carreg Cennen i Llandovery. Angielska odpowiedzć była szybka i silna. Jedenastotysieczna armia pod wodzą królewskiego kuzyna, earla Edmunda z Kornwalii odbiła wszystkie warownie. Sam Rhys pomimo, iż udało mu się zbiec i kontynuować opór, został pojmany w 1292 roku i ścięty w Yorku pod zarzutem zdrady.
Przez pozostałą część XIII wieku Dinefwr pozostawał królewskim zamkiem, zarządzanym przez Johna Giffarda, a od 1310 roku Edmunda Hakeluta. Dokonano wówczas licznych napraw i rozbudowano go. Został zaatakowany podczas powstania walijskiego w 1316 roku, ale uniknął znaczniejszych zniszczeń, a w następnym roku król Edward II nadał go swojemu niepopularnemu faworytowi, Hugo Despenserowi. Spowodowało to kolejny atak w 1321 roku angielskich lordów z marchii, którzy nie mogli znieść rozszerzającego się wpływu Despenserów i dołączyli do rewolty prowadzonej przez Tomasza, earla Lancaster. Bunt ten został zdławiony, a zamek wrócił do królewskiego faworyta. Ostatecznie jednak w 1326 przywrócony został Edmundowi Hakelutowi, po obaleniu Edwarda II i upadku rodziny Despenserów.
W 1403 roku zamek Dinefwr został zaatakowany przez walijskich buntowników Owaina Glyndŵra, ale oblężenie nie powiodło się. Pomimo szczupłego garnizonu zamkowego i niedużych zapasów, napastnicy wycofali się po dziesięciu dniach. Warownia pozostała w rękach Anglików, a gdy bunt się skończył, została po raz kolejny naprawiona. Pod koniec XV wieku zamek był w posiadaniu sir Rhysa ap Thomasa, który przeprowadził jego przebudowę. W 1531 roku jego wnuk, Rhys ap Gruffydd, został stracony za zdradę, a zamek został skonfiskowany przez Koronę, choć później rodzina mogła go odzyskać. W XVII wieku cylindryczny donżon zamku został częściowo zmodyfikowany na letnią rezydencję, lecz po pożarze XVIII wieku Dinefwr został ostatecznie opuszczony.
Architektura
Zamek usytuowano na wzgórzu, w zakolu utworzonym przez opływającą go od zachodu, południa i wschodu rzekę Tywi. Stoki wzniesienia zapewniały ochronę przede wszystkim od południa, dlatego podejścia z pozostałych kierunków zabezpieczono szerokim przekopem, po stronie wschodniej (gdzie znajdował się wjazd na podzamcze) osiągającym około 15 metrów. Podobnej szerokości przekop oddzielał również podzamcze od głównej części zamku.
W pierwszej połowie XIII wieku zamek składał się z pięcioboku murów obronnych o grubości około 1,8 metra, wydzielających dziedziniec o wymiarach około 50 x 28 metrów, oraz położonego w południowo – wschodniej części dziedzińca cylindrycznego, masywnego donżonu o średnicy 13,5 metra i murach grubości 2,6 metra. Z powodu XVII-wiecznej przebudowy nie ma pewności jaką wysokość pierwotnie posiadał donżon, być może jedynie przyziemie oraz pierwsze i drugie piętro, jak w innych podobnych, zachowanych wieżach mieszkalnych walijsko – angielskiego pogranicza. Otrzymał formę cylindryczną o poszerzonej cokołem dolnej części, przy czym zmianę szerokości zaakcentowano obiegającym wieżę wałkiem. Oryginalne wejście do niej znajdowało się na pierwszym piętrze, dopiero w XIV wieku przepruto portal na parterze. Pierwotnie wejście do najniższej kondygnacji odbywać się mogło jedynie poprzez otwór w podłodze pierwszego piętra. Dopływ światła zapewniały jedynie trzy otwory szczelinowe na pierwszym piętrze i niewielkie okienka w wyższych partiach, flankowane przez boczne siedziska. Przyziemie było całkowicie pozbawione światła słonecznego.
Pozostała zabudowa wewnętrzna zamku zapewne była konstrukcji drewnianej lub szachulcowej i przystawiona do wewnętrznych ścian murów obwodowych, choć nie można wykluczyć jakiś zabudowań kamiennych, zwłaszcza w północnej części dziedzińca. W południowo – zachodnim murze obwodowym umieszczono wykusz latrynowy z wejściem przeprutym w grubości ściany. Pierwotna brama była zwykłym otworem w murze, znajdującym się po stronie południowo – wschodniej, w bliskiej odległości od donżonu, który ją ochraniał. Około 1250-1270 roku została wzmocniona budynkiem bramnym, nietypowo umieszczonym w całości po wewnętrznej stronie obwodu, na dziedzińcu. Poprzedzony był on wspomnianym już przekopem, który nie był konieczny jedynie po stronie południowej, gdzie skarpy stromo opadały ku dolinie rzeki Tywi.
Jeszcze w okresie walijskim, prawdopodobnie na początku drugiej połowy XIII wieku na zamku wybudowana została mniejsza cylindryczna wieża północno – zachodnia o średnicy około 7 metrów. Służyła ona zapewne tylko celom obronnym i ostrzegawczym, gdyż brak w niej było kominka i latryny. W drugiej połowie XIII wieku wieża ta została przebudowana, być może z powodu zniszczeń odniesionych w trakcie walk. Jej obła ściana od strony dziedzińca została wówczas zastąpiona prostym murem. Prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku po dostawieniu przyległego budynku wieża otrzymała nowe wejście po schodach z poziomu dziedzińca, funkcjonujące obok starszego, zapewniającego dostęp z korony przyległego muru obronnego.
Po przejęciu przez Anglików, w końcowych latach XIII wieku zamek został znacząco rozbudowany. Po północnej stronie dziedzińca wzniesiono czworoboczny budynek, wysunięty częściowo poza obwód muru obwodowego. Był on podpiwniczony, z dwoma górnymi kondygnacjami, posiadał pierwotnie nieduże gotyckie okna (prawdopodobnie powiększone jeszcze w okresie średniowiecza), a także przejście do przyległej, czworobocznej wieżyczki latrynowej. Na wysokim parterze i pierwszym piętrze zapewne znajdowały się duże, rozdzielone drewnianymi stropami (osadzanymi na kamiennych wspornikach) i ogrzewane kominkami pomieszczenia mieszkalne. Okna skierowane ku północy zaopatrzone były w boczne, kamienne ławy w dość głębokich niszach i zamykane na drewniane okiennice. Mniejsze izby znajdować się również mogły po wschodniej stronie w nieistniejącej już dobudówce. Piwnica dostępna była zewnętrznymi schodami wprost z poziomu dziedzińca, parter portalem również z poziomu dziedzińca, natomiast piętro zewnętrznymi schodami, być może mającymi formę zadaszonego przedsionka.
Drugim budynkiem wzniesionym w okresie angielskim, zapewne już w pierwszej połowie XIV wieku, była aula umieszczona przy murze obwodowym (który nieznacznie przesunięto ku północy), pomiędzy wieżą północno – zachodnią a budynkiem mieszkalnym. Aula (hall), długa na 13 metrów i szeroka na 6 metrów, służyła jako miejsce posiłków, uczt i przyjmowania gości, gromadzono się tam na oficjalne spotkania oraz ceremonie. Umieszczona była na górnej kondygnacji, dostępnej po zewnętrznych schodach, ogrzewana kominkiem, zaopatrzona w latrynę po stronie zachodniej i skomunikowana z przyległą zabudową. Dolna, przyziemna kondygnacja posiadała osobne wejście, służyła jedynie celom magazynowym.
Wjazd do zamku górnego został w drugiej połowie XIII wieku przekształcony i dodatkowo obwarowany. Portal bramny przeniesiono bardziej na zachód do dłuższej kurtyny, którą całkowicie przebudowano. Po jej wewnętrznej stronie być może umieszczono budynek bramny (teren ten został znacznie przekształcony w czasach nowożytnych, z wewnętrznej bramy zachowały się jedynie boczne otwory strzelcze i otwór po zasuwie drzwi) oraz czworoboczną wieżyczkę na zachód od niego, wystającą poza obwód głównego muru obronnego. W jej wnętrzu znajdowała się mała izba z latryną, umieszczona ponad przyziemiem na wysokości którego przepruto odpływy ściekowe. Sąsiadowała ona z tylną częścią nowego przedbramia, które biegło w postaci wydłużonej szyi bramnej wzdłuż południowej kurtyny muru obronnego i kończyło się poniżej wzgórza portalem wjazdowym, usytuowanym przed przekopem odgradzającym zamek od podzamcza. Wjazd do przedbramia zapewne zamykany był broną i wrotami. Na całej długości flankowały go chodniki obronne: na południu umieszczony w koronie muru szyi bramnej, a na północy w wyżej położonym murze zamku górnego.
Na wschód od zamku górnego rozciągało się ufortyfikowane murem obronnym i suchą fosą przedzamcze. Jego teren rozdzielał się na nieco wyżej położoną część północną i niżej usytuowaną część południową, we wschodniej części której umieszczono budynek bramny. Zabudowa wewnętrzna podzamcza nie jest dokładnie znana. Wiadomo jedynie, iż w 1282 roku wzniesione zostały tam dwa duże i trzy małe budynki o nieznanym przeznaczeniu. Przypuszczać jedynie można, iż były to stajnie, stodoły, szopy itp. zabudowania gospodarcze potrzebne do codziennego funkcjonowania zamku.
Stan obecny
Zamek przetrwał do czasów współczesnych w postaci dość bardzo dobrze zachowanej trwałej ruiny z wszystkimi głównymi elementami z okresu średniowiecza. W stosunkowo najsłabszym stanie znajduje się jedynie przedzamcze. Na zamku górnym widoczne są także efekty XVII-wiecznej przebudowy, która wprowadzając wielkie okna zmieniła zwieńczenie donżonu i fasadę północnego budynku mieszkalnego. Również wielkie schody w południowej części dziedzińca są dodatkiem nowożytnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Caple C., Rees S., Dinefwr Castle, Dryslwyn Castle, Cardiff 2007.
Davis P.R., Castles of the Welsh Princes, Talybont 2011.
Davis P.R., Towers of Defiance. The Castles & Fortifications of the Princes of Wales, Talybont 2021.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.