Historia
Początki kościoła w Cyffig sięgały co najmniej XII wieku, gdyż został on wspomniany pod nazwą „Lann Ceffic” w tzw. Księdze z Llandaff, czyli rejestrze kościoła katedralnego w Llandaff, XII-wiecznej kompilacji dokumentów związanych z historią miejscowej diecezji. Prawdopodobnie w XIII wieku kościół św. Cyffiga został poddany przebudowie, w czasie której powstała murowana nawa oraz być może niewielkie prezbiterium. Kolejna duża przebudowa nastąpiła w XV wieku, zapewne po powstaniu Owaina Glyndŵra, gdy wzniesiona została nawa północna i powiększono prezbiterium. Dodatkowo na przełomie XV i XVI wieku zbudowana została wieża. Najpewniej w XVIII wieku, w trakcie nieznanych bliżej prac przy kościele, wymieniona została część z jego okien. Być może wykonano je w trakcie usuwania szkód po upadku dzwonu w 1784 roku. Gruntowną nowożytną renowację zabytku przeprowadzono w latach 1889-1891. Wzmocniono wówczas mury, odnowiono wnętrze, wymieniono część okien oraz poszycie dachowe. Kolejne naprawy, tym razem wieży, przeprowadzono w 1906 roku.
Architektura
W XIII wieku kościół był niewielką budowlą jednonawową na planie prostokąta, być może z węższym i krótszym prezbiterium po stronie wschodniej, również utworzonym na rzucie czworoboku, przy czym prezbiterium mogło też zostać przystawione wtórnie, w XIV wieku. Na skutek późnośredniowiecznej rozbudowy kościół powiększono wpierw o nakrytą osobnym dachem dwuspadowym nawę boczną, ciągnącą się od wschodniej części północnej elewacji nawy głównej, aż do skrajnej ściany przedłużonego ku wschodowi prezbiterium. Następnie zbudowano wyniosłą wieżę, nietypowo usytuowaną przy zachodniej części północnej elewacji nawy. Jej okazała bryła znacznie przewyższyła pozostałe części kościoła, stając się z zewnątrz dominującym elementem budynku. Kościół mógł również posiadać kaplicę po południowej stronie nawy głównej, lub ewentualnie ryzalit mieszczący schody na piętro lektorium. Układ przestrzenny kościoła zapewne uzupełniała kruchta przed zachodnim wejściem do nawy.
Wejście do nawy kościoła wiodło od zachodu i południa, poprzez wczesnogotyckie proste portale o słabo wykształconych ostrołukach. Wewnątrz nawę główną z prezbiterium połączyła ostrołuczna arkada tęczy, po wschodniej stronie której przez mur przebito pod skosem otwór do podglądania głównego ołtarza (ang. hagioscope). Zapewne był on potrzebny ze względu na przedzielenie kościoła drewnianą przegrodą lektorium, które oddzielało część nawową dostępną dla wiernych, od prezbiterium dostępnego wyłącznie dla kleru. Późnogotycką nawę północną otwarto na starszą nawę jedną arkadą, natomiast na prezbiterium dwoma arkadami, podpartymi filarem ze sfazowanymi narożnikami. Wszystkie arkady zamknięto ostrołucznie, ale w szerszej arkadzie międzynawowej ostrołuczna archiwolta została nieco spłaszczona.
Wieżę w przyziemiu opięto cokołem z gzymsem. Koronę jej muru zwieńczono masywnym przedpiersiem, osadzonym na wystających z lica ścian wspornikach. Przedpiersie otrzymało krenelaż, zaś z północno – zachodniego narożnika wieży wysunięto ryzalitowo wieżyczkę mieszczącą spiralną klatkę schodową. Wieża oprócz funkcji dzwonnicy zapewne pełniła też rolę mieszkalną dla miejscowego plebana, gdyż na jej drugim piętrze umieszczono kominek. Żadna z jej kondygnacji nie została podsklepiona, a najniższą otwarto arkadami na nawę główną i nawę boczną. Przyziemie mogło służyć jako przedsionek, bowiem w ścianie północnej umieszczono portal ze znacznie obniżonym ostrym łukiem, osadzonym w sfazowanym czworobocznym obramieniu. Podobną formę uzyskało dwudzielne okno oświetlające przyziemie wieży od zachodu. Wyższe piętra wieży doświetlały proste otwory czworoboczne.
Stan obecny
Kościół zachował w większości bryłę i układ przestrzenny uzyskany w średniowieczu, za wyjątkiem usuniętego południowego aneksu przy nawie głównej i zachodniej kruchty. Niestety większość okien została przekształcona lub gruntownie odnowiona w okresie nowożytnym. Od strony zewnętrznej wyróżnia się surowa wieża, przypominająca świeckie wieże mieszkalno – obronne. Przetrwał średniowieczny zachodni i południowy portal nawy głównej, okna wieży, arkada tęczy z otworem do podglądania ołtarza, arkady międzynawowe oraz XIII-wieczna chrzcielnica. Kościół leży nieco na uboczu i przez większość czasu pozostaje zamknięty, zwiedzanie go od środka może być więc utrudnione.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Glynne S.R., Notes on the Older Churches in the Four Welsh Dioceses, „Archaeologia Cambrensis”, 2/1885.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, V County of Carmarthen, London 1917.