Historia
Budowa kościoła św. Marcina w Cwmyoy prawdopodobnie zaczęła się w XII wieku, a już w XIII stuleciu został on znacznie powiększony. Zapewne niedługo po ukończeniu prac budowlanych, z powodu osiadania terenu wieża i prezbiterium zaczęły przekrzywiać się w przeciwne strony, co doprowadziło do licznych remontów i renowacji próbujących zaradzić zawaleniu się budowli. Wiktoriańska przebudowa z 1889 roku dodała przypory do nawy i prezbiterium oraz do wieży. Dalsze remonty miały miejsce w 1991 roku.
Architektura
Kościół zbudowany został na stoku wzgórza opadającego na południe ku rzece Honddu. Pierwotnie składał się z długiej, prostokątnej w planie nawy, do której w XIII wieku dostawiono od wschodu węższe i krótsze, prostokątne w planie prezbiterium. Czworoboczna wieża po stronie zachodniej mogła zostać dobudowana najwcześniej w XIII/XIV wieku lub w okresie późnego średniowiecza. Uzyskała trzy kondygnacje, przedpiersie i krenelaż. W XIV lub XV wieku przed południowym portalem wejściowym do nawy wybudowano kruchtę.
Pierwotne okna kościoła były nieduże, zapewne półkoliście zamknięte i rozglifione do wnętrza, ale szersze niż typowe otwory szczelinowe. W XIII i XIV wieku stosowano już okna ostrołuczne, wypełniane trójlistnymi maswerkami, także z zamknięciami o formach oślich grzbietów, jak podwójne XIV-wieczne okno wschodnie w prezbiterium. U schyłku średniowiecza w architekturę kościoła wprowadzono okna wielodzielne, osadzone w czworoboczne profilowane obramienia z gzymsami okapowymi. Najprostsze szczeliny zarezerwowane były dla najmniej ważnych przestrzeni, takich jak poddasze kruchty czy klatka schodowa wieży.
Wewnątrz kościoła nawę od prezbiterium oddzielono lekko ostrołuczną arkadą tęczy, wykonaną bez użycia ciosów. Tuż przed nią od strony nawy przegrodę stanowić musiało lektorium, bowiem w zachodniej części północnej ściany prezbiterium w późniejszym okresie średniowiecza wybudowano płytki ryzalit, celem pomieszczenia klatki schodowej wiodącej na piętro, gdzie znajdować się musiał balkon, czy też górna galeria lektorium. Przyziemie wieży otwarto na nawę wąskim przejściem z mocno spłaszczonym ostrołukiem. Zarówno nawę, jak i prezbiterium zwieńczono otwartą więźbą dachową lub drewnianą kolebką.
Stan obecny
Z powodu niestabilnego podłoża prezbiterium i wieża kościoła uległy przechyleniu w przeciwnych kierunkach (wieża jest odchylona od pionu aż o 1,8 metra), co wymusiło podparcie budynku nowożytnymi przyporami. Najstarsze okno z XII-XIII wieku zachowało się w nawie po stronie północno – zachodniej, okno po stronie południowo – wschodniej pochodzi z XIII-XIV wieku, a trójdzielne środkowe okno południowej ściany, prawdopodobnie z XVI wieku. Dwudzielne okno we wschodniej ścianie prezbiterium powstało w XIV stuleciu. Wnętrze z powodu przechyłów ma niezwykły wygląd, posadzka jest nierówna, narożniki ścian nie mają kątów prostych, a strop jest skręcony. Pomimo problemów ze statyką w świątyni przetrwała średniowieczna więźba dachowa z XIII/XIV wieku. Wewnątrz nawy znajduje się także kamienny krucyfiks z XIII wieku z wyrzeźbionym Chrystusem z nietypową czapką z trzema krzyżami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., The old parish churches of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.