Historia
Pierwsza, nieskuteczna fundacja opactwa Cwmhir miała zostać przeprowadzona w 1143 roku, ale nie została potwierdzona wiarygodnymi źródłami pisanymi. Do faktycznego założenia klasztoru przyczynił się w 1176 roku Cadwallon ap Madog ab Idnerth, lord Maelienydd, przy pomocy macierzystego domu zakonnego w Whitland. Cadwallon był kuzynem Rhysa ap Gruffydda, władcy Deheubarth, założyciela opactwa Strata Florida, które za macierzysty klasztor również miało Whitland. Ponadto fundację wspomagać mógł brat Cadwallona, Einion Clud ap Madog, jeden z najwcześniejszych donatorów opactwa. Nowy klasztor był rodzimą walijską fundacją i początkowo składał się głównie z walijskich mnichów, zarządzanych przez pierwszego odnotowanego w 1184 roku opata o gaelickim imieniu Meurig.
Cadwallon ap Madog zmarł w 1179 roku w walce z anglo-normańskim lordem z marchii, Rogerem Mortimerem, który w 1195 roku wygnał z ojcowizny synów Cadwallona: Maelgwna i Hywela. Patronat nad opactwem przeszedł wówczas na Mortimera, a historia opactwa została zdominowana przez jego położenie na spornym terytorium środkowej części Walii, często przechodzącym w XII i XIII wieku z rąk do rąk. Być może niestabilna sytuacją polityczna i niepewność co do patronatu nad klasztorem doprowadziła do spadku dyscypliny w klauzurze, gdyż już w 1195, zapisy kapituły generalnej odnotowały, że konwersi zbuntowali się, gdy opat próbował powstrzymać ich od picia piwa, a następnie ukradli mu konie. Z drugiej strony wydarzenia takie były dość powszechne nawet w bezpieczniej położonych domach zakonnych.
Około 1199 roku bracia z Cwmhir założyli filię w Cymer, co mogło być częściowo zainspirowane podbojem środkowo-walijskiego regionu Maelienydd przez Rogera Mortimera i próbą rozszerzenia wpływów. W tym samym roku Roger wydał przywilej protekcyjny dla Cwmhir, sporządzony na pamiątkę jego poprzedników i tych, którzy zginęli podczas anglo-normańskiego podboju. Prawdopodbnie motywem wydania dokumentu były roszczenia do prawa patronatu, a jednocześnie chęć zapewnienia cysterskiej wspólnoty monastycznej, że będzie do niej przychylnie nastawiony. Przypuszczalnie za czasów Mortimera ukończono olbrzymi korpus nawowy kościoła klasztornego, ewentualnie prace nad nim przeciągnąć się mogły do około 1230 roku, gdy w regionie wpływy posiadał już Llewelyn ap Iorwerth, jeden z najwybitniejszych rodzimych władców Walii. Być może ukończony okazały korpus nawowy sprowokował benedyktyńskiego kronikarza Rogera z Wendover do zachwycania się opactwem Cwmhir w 1231 roku.
W 1214 roku, po śmierci Rogera Mortimera, opactwo wziął pod królewską opiekę król Jan, który przyznał mnichom potwierdzenie starych przywilejów. Dokument ten nie na wiele się przydał w czasach rządów Henryka III, gdy folwark klasztoru spustoszyły wojska królewskie, oskarżające mnicha z Cwmhir o wciągnięcie Anglików w zasadzkę. Henryk zagroził spaleniem samego opactwa, lecz opat wykupił się sumą 300 marek. W 1227 roku opactwo ponownie przeszło w ręce Walijczyków, dzięki czemu darowizn dla konwentu mógł dokonać prawnuk fundatora, Maredudd ap Maelgwn. Pomimo tego w 1232 roku stosunki z Henrykiem III były już na tyle ustabilizowane, że władca ten potwierdził przywileje opactwa.
W 1234 roku mnisi z Cwmhir zorganizowali pochówek Cadwallonowi ap Maelgwnowi, bratu Maredudda ap Maelgwna, który przed śmiercią przywdział cysterski habit. W 1282 roku w opactwie odbył się jeszcze bardziej prestiżowy pochówek, kiedy to władca Gwynedd i ostatni książę niepodległej Walii, Llywelyn ap Gruffudd zwany Ostatnim, został zabity w pobliżu Cwmhir w czasie starcia pod Orewin Bridge. Jego głowę odcięto i wysłano Edwardowi I, a ciało przewieziono do cysterskiego opactwa, położonego najbliżej miejsca śmierci.
Społeczność mnichów Cwmhir nigdy nie była duża ani bogata. W 1291 roku została oszacowana na potrzeby podatkowe na 35 funtów i 12 szylingów rocznego dochodu. W 1381 roku w klasztorze mieszkało jedynie czterech mnichów, prawdopodobnie dwóch pochodzenia angielskiego i dwóch Walijczyków (John Marchey, John Seys, Ieuan ap Madoc i Ieuan Duy). Pod koniec dekady liczba ta podwoiła się do ośmiu. Nie odnotowano w przekazach pisemnych czy spadła, gdy na początku XV wieku opactwo doznało zniszczeń podczas walijskiego wielkiego buntu Owaina Glyndŵra. Około 1532 roku w klauzurze znajdowało się tylko trzech braci. Podobna sytuacja była w 1537 roku, w trakcie kasacji klasztoru. Opatem był wówczas John Glyn, który wcześniej był opatem Dore, skąd został wydalony za zaniedbania w 1528 roku.
Architektura
Opactwo założone zostało w głębokiej dolinie, w miejscu w którym rozszerzała się ona do około 150 metrów mniej więcej płaskiego terenu. Usytuowane zostało na północnym brzegu strumienia Clywedog, jako najwyżej położony nad poziomem morza cysterski klasztor w Walii. Pod fundację wybrano teren odludny, położony w pokrytej wzgórzami części kraju, z dala od głównych szlaków handlowo – komunikacyjnych i większych osad. Choć Cwmhir nie było bogate, duże aspiracje patronów znalazły odzwierciedlenie w znacznych rozmiarach i okazałości klasztornego założenia, obejmującego zasięgiem około 10 akrów. Składało się ono z kościoła klasztornego i sąsiadujących z nim od południa zabudowań klauzury, zgodnie z cysterskim schematem otaczających trzema skrzydłami i krużgankami czworoboczny wirydarz.
Kościół klasztorny zaplanowany został jako okazała pod względem rozmiarów budowla, składająca się z trójnawowego korpusu o formie aż czternastoprzęsłowej bazyliki długości około 78 metrów i szerokości 24,5 metra, z którym od wschodu sąsiadować miał bezwieżowy transept i krótkie czworoboczne prezbiterium flankowane dwoma parami prostokątnych kaplic. W tak ukończonej formie byłby on najdłuższym kościołem cysterskim w Walii, ale prawdopodobnie planów tych nigdy w całości nie zrealizowano i został w pewnym momencie skrócony za sprawą usunięcia transeptu i prezbiterium. Mury obwodowe korpusu nawowego były masywne, jak na budowlę sakralną, osiągające 1,5 metra grubości. Od zachodu podpierały je szerokie pilastry, ale elewacja północna była gładka bez pionowych podziałów. Wzmocnienia nie potrzebowała też elewacja południowa, sąsiadująca z zabudowaniami klauzury. Otwory okienne w murach kościoła przypuszczalnie były niedużych rozmiarów, rozglifione, zamknięte półkoliście lub raczej lancetowato, zgodnie z wczesnogotycką modą. W fasadzie zachodniej nie przewidziano miejsca dla portalu wejściowego, który umieszczono w zachodniej części nawy południowej. Kolejny portal łączył wschodnią część nawy południowej z krużgankiem i klauzurą.
We wnętrzu korpus kościoła klasztornego rozdzielono na nawy wczesnogotyckimi arkadami. Otrzymały one ostrołuczne, bogato profilowane wałkami i wklęskami archiwolty, opadające na misternie zdobione motywami roślinnymi kapitele kolumienek opinających filary. Każdy kapitel podpierany był przez trzy kolumienki, a jako że przy każdym filarze znajdowało się osiem kapiteli, to każdy filar oprofilowano aż 24 kolumienkami. Zostały one zakończone okrągłymi bazami i obłymi cokołami ze sfazowanymi uskokami. Zdobienia kapiteli wahały się od płaskich liści wyrastających sztywno z przewężenia lub z wypukłości głowicy do bujnych, zwiniętych i zwisających liści pokrywających całą powierzchnię kapitelu. Elementy dekoracyjne zbliżone były do zastosowanych w katedrze w Llandaff, zaś oba kościoły czerpać mogły inspirację z zachodnio-angielskich kościołów w Wells czy Glastonbury. Nawy boczne korpusu były w Cwmhir podsklepione, prawdopodobnie krzyżowo – żebrowo, na zgrupowanych trójkami służkach, osadzonych na wspólnych cokołach. Nad nawą główną znajdował się drewniany strop.
Zabudowania klauzury Cwmhir prawdopodobnie powielały cysterski schemat, wedle którego najważniejszym skrzydłem z kapitularzem w przyziemiu i dormitorium na piętrze była część wschodnia, umieszczona na przedłużeniu południowego ramienia transeptu. Skrzydło południowe musiało mieścić refektarz, wzorem typowych założeń cysterskich prawdopodobnie z dłuższą osią ustawioną w poprzek skrzydła. Obok refektarza sytuowana była kuchnia, najczęściej umieszczana po stronie zachodniej, tak by mogła obsługiwać nie tylko mnichów, ale i odseparowanych konwersów, dla których przeznaczone było skrzydło zachodnie. Pracujący fizycznie konwersi mieli dostęp do lepszego jedzenia, dlatego zazwyczaj dysponowali własnym refektarzem, a także spali we własnym dormitorium na piętrze skrzydła zachodniego. Przyziemia skrzydeł zachodnich zwyczajowo mieściły w klasztorach cysterskich spiżarnie (cellaria).
Stan obecny
Niestety teren opactwa poddawany był w XIX stuleciu znacznym przekształceniom, co pogłębiło degradację klasztornych zabudowań i utrudnia dziś rekonstrukcją pierwotnego wyglądu architektury. Do czasów współczesnych przetrwały jedynie fragmentaryczne pozostałości zabudowań klasztornych i kościoła. Z rozległej nawy zachowały się jedynie dolne partie zewnętrznych murów. W kilku miejscach odizolowane fragmenty nadal stoją do wysokości ponad 3 metrów, ale częściej ledwo osiągają 2 metry. Podczas gdy na miejscu pozostały tylko podstawy filarów międzynawowych, pięć przęseł arkad można zobaczyć w kościele parafialnym w Llanidloes, gdzie zostały przeniesione po rozwiązaniu klasztoru. Ponadto większość rzeźbionych fragmentów kamieniarki znalezionych w trakcie prac archeologicznych została zabrana do pobliskiego Cwmhir Hall po drugiej stronie drogi. Część z nich została ostatecznie wbudowana w ścianę tarasu poniżej domu, inne są zachowane luzem w ogrodzie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burton J., Stöber K., Abbeys and Priories of Medieval Wales, Chippenham 2015.
Radford R.A., The Cistercian abbey of Cwmhir, Radnorshire Powys, „Archaeologia Cambrensis”, 131/1982.
Salter M., Abbeys, priories and cathedrals od Wales, Malvern 2012.