Historia
Zamek Criccieth został zbudowany około 1230 roku przez Llywelyna ap Iorwertha (Llywelyna Wielkiego), walijskiego księcia Gwynedd. Warownia z pewnością istniała już w 1239 roku, kiedy to Gruffydd ap Llywelyn, syn Llywelyna ap Iorwertha, został w niej uwięziony przez swojego przyrodniego brata, Dafydda. Po raz drugi zamek wspomniany został w 1259 roku, kiedy to Llywelyn ap Gruffydd przetrzymywał w nim przez kilka miesięcy spiskującego przeciwko niemu Maredudda ap Rhysa z księstwa Deheubarth.
Śmierć w 1240 roku silnego rodzimego władcy jakim był Llywelyn ap Iorwerth, spowodowała iż angielski król Henryk III zaczął umocniać swą zwierzchnią władzę nad Walią i na mocy traktatu z Woodstock z 1247 roku pozbawił Gwynedd kontroli nad wszystkimi krainami na wschód od Conwy. W następnej dekadzie książę Llywelyn ap Gruffudd podjął walkę o przywrócenie dominacji Gwynedd, ścierając się między innymi z angielskim sojusznikiem, Mareduddem ap Rhys Grygiem, który został schwytany i uwięziony w zamku Criccieth. Ostatecznie Gruffudd zwyciężył, a na mocy traktatu z Montgomery z 1267 roku został uznany przez Anglików i Walijczyków. Osiągnięcie to było jednak stosunkowo krótkotrwałe, ponieważ walijski książę wszedł w konflikt z nowym królem Anglii, Edwardem I, rozpoczynając w 1276 roku tzw. pierwszą wojnę o walijską niepodległość. W jej trakcie leżący na uboczu zamek Criccieth nie odegrał znaczącej roli.
Gdy w 1282 roku rozpoczęła się druga walijska wojna o niepodległość, król angielski postanowił podbić całą Walię. Criccieth został zdobyty w 1283 roku. Nie zachowały się wzmianki o walkach lub oblężeniu, wiadomo jedynie, iż Henryk z Greenford otrzymał w tym czasie wynagrodzenie za obsadzanie zamku angielskim garnizonem, a w 1284 roku William Leyburn wyznaczony został nowym zarządcą zamku. Po walijskiej przegranej Edward I wydał znaczące fundusze na budowę łańcucha warowni zabezpieczających podbite tereny północnej Walii. Obejmowały one także remonty i modernizacje niektórych byłych walijskich zamków. W latach 1285-1292 wydano na Criccieth 353 funty, sumę wystarczającą do rozległych prac budowlanych.
W 1294 roku Madoc ap Llywelyn rozpoczął antyangielskie powstanie, które szybko rozprzestrzeniło się na tereny większości Walii. Criccieth, obsadzony przez 29 zbrojnych pod dowództwem Williama Leyburna (oraz 41 uciekinierów), był jednym z wielu zaatakowanych w 1294 roku. Obwarowania zamku i jego lokalizacja nad morzem umożliwiły jednak dostarczanie zaopatrzenia przez statki z Bristolu i w konsekwencji utrzymanie przez parę miesięcy do momentu przybycia posiłków oraz zdławienia buntu (dostarczono wówczas 6000 śledzi, 550 dużych ryb solonych, 30 kwart pszenicy, 27 kwart fasoli, 20 funtów szpagatu na kusze, 50 pończoch i 45 par butów, a także 24 solone świnie i 18 serów). Uszkodzenia zamku nie są znane, ale znaczące sumy zostały wydane na jego utrzymanie w XIV wieku, w czasach rządów Edwarda II i Edwarda III. Ten ostatni nadał zamek swojemu synowi Edwardowi (Czarnemu), księciu Walii. On natomiast mianował pierwszego rodzimego, walijskiego zarządcę zamku, odkąd warownia została przejęta przez Anglików. Hywel y Fwyall otrzymał ten zaszczyt w zamian za zasługi podczas bitwy pod Poitiers w 1356 roku. Swój nowy urząd sprawował aż do śmierci w 1381 roku.
W trakcie kolejnej walijskiej rewolty Owaina Glyndŵra, spowodowanej nadmiernym opodatkowaniem i twardymi rządami Anglików, w 1400 roku prawie cała północno – zachodnia Walia została zajęta przez buntowników, za wyjątkiem izolowanych warowni w Criccieth, Aberystwyth i Harlech. Criccieth obsadzone było silnym garnizonem składającym się z 6 zbrojnych i 50 łuczników pod dowództwem Rogera Actona. Tym razem jednak dzięki francuskiemu wsparciu na morzu dla Walijczyków, do zamku w Criccieth nie mogło być dostarczane zaopatrzenie i posiłki. W efekcie w 1404 roku angielski garnizon poddał się, a Walijczycy zniszczyli warownię. Od tamtego momentu zamek pozostawał w ruinie, a podzamkowa osada podupadła.
Architektura
Zamek usytuowany został na wysokim, skalistym cyplu, wysuniętym na południe ku wodom zatoki Cardigan. Strome i nieprzystępne klify zapewniały ochronę zwłaszcza po stronie południowej i wschodniej, gdzie opadały wprost do zatoki, ale również zachodnie zbocza charakteryzowały się dużymi spadkami. Jedyna w miarę dogodna droga dojazdowa prowadzić mogła od strony północnej, dość wąskimi ścieżkami utworzonymi pośród kamienistych stoków. Tam też u podstawy wzgórza zabezpieczono podejście do zamku obwarowaniami drewniano – ziemnymi.
Przyjmuje się, iż najstarszą, walijską częścią zamku, zbudowaną przez Llywelyna ap Iorwertha, była późniejsza centralna część założenia (zamek górny). Składała się ona z wielobocznego obwodu murów obronnych o wysokości około 5,3 metra do poziomu chodnika obronnego i z przedpiersiem wysokości 2,1 metra, grubości około 1,8 metra na poziomie przyziemia, zamykających dziedziniec o wymiarach 30 x 27 metrów do którego prowadziła od północy warowna brama, inspirowana budownictwem normańskim. Cały plan rdzenia zamku Criccieth przypominał zresztą powstały w tym samym okresie zamek Montgomery, znany Llywelynowi z dwóch prowadzonych przez niego oblężeń.
Bramę stanowiły dwie masywne baszty o kształcie podkowy, flankujące przejazd pomiędzy nimi, tworzące układ ewidentnie wzorowany na rozwiązaniach anglo-normańskich. Przejazd zabezpieczony był broną, podwójnymi wrotami i licznymi otworami strzeleckimi, w tym umieszczonymi w suficie przejazdu bramnego (tzw. mordowniami) i trzema radialnie rozmieszczonymi szczelinami w przyziemiu każdej baszty. W przyziemiu baszt bramnych znajdowały się dwa pomieszczenia obronno – strażnicze, a dwa górne piętra, rozdzielone drewnianymi stropami, mieściły duże izby zajmujące obie baszty i łącznik pomiędzy nimi. W tym ostatnim znajdował się mechanizm do podnoszenia i opuszczania brony, zaś po stronie zachodniej w niewielkim ryzalicie umieszczone były obsługujące piętra latryny. Co ciekawe piętra w odróżnieniu od przyziemia po stronie zewnętrznej nie posiadały żadnych otworów okiennych lub strzeleckich. Rekompensował to zapewne drewniany ganek, być może o funkcji hurdycji, nadwieszany na murze górnej kondygnacji. Oświetlenie pomieszczeń na piętrach zapewniać musiały okna po wewnętrznej, południowej stronie (skierowane na dziedziniec), tam też zapewne umieszczone były kominki ogrzewające komnaty. Wejście na pierwsze piętro zapewniały kamienne, zewnętrzne schody umieszczone na dziedzińcu, połączone także z chodnikiem obronnym w koronie muru obwodowego. Korona muru zabezpieczona była przedpiersiem z krenelażem, w merlonach którego znajdowały się szczelinowe otwory strzeleckie. Merlony te były wysokie na 0,9 metra, grube na 0,4-0,5 metra, a około 0,8 metra poniżej nich na każdej z baszt bramnych znajdował się rząd otworów, służących najpewniej do montowania drewnianego ganku hurdycji.
Na wewnętrznym dziedzińcu znajdowała się kamienna cysterna na wodę, zasilana dodatkowo niewielkim źródłem. Zabudowę mieszkalną stanowił prostokątny, wystający przed mur obronny budynek wielkości 14 x 10 metrów po stronie południowo – wschodniej oraz mniejszy drewniany lub szachulcowy budynek przystawiony do muru obwodowego. Budynek, czy też wieża południowo – wschodnia, posiadała wejście do przyziemia pośrodku ściany zachodniej, zaopatrzone w dwuskrzydłowe wrota na początku i na końcu korytarza przeprutego przez grubość muru, z których jedne można było blokować osadzanym w otworze muru ryglem. Wiadomo, iż pierwsze piętro ogrzewane było kominkiem i obsługiwane przez latryny w południowym narożniku oraz tuż za wieżą, przy północnej kurtynie muru. Tak duża ilość latryn wskazywałaby, iż budynek posiadał jeszcze jedną, trzecią kondygnację mieszkalną. Po stronie południowej zabezpieczał on niewielką, blokowaną ryglami furtę wypadową, początkowo prowadzącą na nadmorskie skarpy, a później na podzamcze.
W latach 60-tych lub 70-tych XIII wieku Llywelyn ap Gruffudd dodał do zamku obwarowane kamiennym murem południowe podzamcze i usytuowaną w jego narożniku prostokątną w planie, początkowo zapewne dwukondygnacyjną wieżę po stronie południowo – zachodniej. Podzamcze południowe połączone było kurtyną z nowo powstałym wówczas podzamczem północnym, przy czym pomiędzy oboma pozostawiono jedynie bardzo wąskie przejście u podstawy muru zamku górnego. Tworzący to przejście zewnętrzny mur zaopatrzono w sześć otworów strzeleckich osadzonych w głębokich niszach, skierowanych w stronę podzamkowej osady. Wąskie przejście było pierwotnie zadaszone (o czym świadczą otwory na belki w murze zamku górnego) i stanowiło odtąd drogę dojazdową do rdzenia zamku, gdyż zewnętrzna brama osadzona została na podzamczu południowym, w niewielkim czworobocznym budynku bramnym, w całości umieszczonym wewnątrz obwodu. By dotrzeć na sam szczyt trzeba było więc okrążyć całe założenie zamkowe pod czujnym okiem obrońców, patrolujących na chodnikach w koronie murów obronnych zamku górnego. Nie wiadomo czy po utworzeniu wąskiego przejścia pomiędzy dziedzińcami wciąż mogła funkcjonować latryna w baszcie bramnej, której wylot skierowany był dokładnie na to jedyne połączenie.
Wieża południowo – zachodnia o wymiarach w planie 20 x 11,5 metra, początkowo miała zapewne jedynie dwie kondygnacje i była podobna do wybudowanej przez Walijczyków wieży zamku Dolwyddelan. Pierwsze piętro pierwotnie dostępne musiało być za pomocą drabiny lub drewnianych schodów z przyziemia. Dopiero w czasach angielskich przepruto wejście na parterze, flankowane dwoma szczelinami osadzonymi w głębokich wnękach w ścianie wschodniej. Dodatkowo wzniesiono wówczas także kamienne schody prowadzące na piętro po stronie północnej, w kącie utworzonym z kurtyna muru.
W trakcie angielskiej rozbudowy Edwarda I podwyższona została główna brama oraz przebudowana i podwyższona wieża południowo – wschodnia zamku górnego i południowo – zachodnia podzamcza (obie wieże czworoboczne zapewne podwyższono o trzecie kondygnacje). Na podzamczu południowym dodano przedbramię do zewnętrznego budynku bramnego, rozbudowano także podzamcze północne z czworoboczną wieżą umieszczoną w wysuniętym narożniku. Wieżę tą zwaną „Wieżą Machin” (Engine Tower) niektórzy badacze uznają za budowlę z pierwszej fazy rozwoju zamku, jednak w najlepszym razie powstała ona w czasach Llywelyna ap Gruffudda, a podwyższona została za panowania Edwarda I. Wieża prawdopodobnie służyła za podstawę dla średniowiecznych machin oblężniczych, które dzięki wysunięciu jej przed zabudowę zamku miały dobre pole ostrzału. Jej trzy elewacje polne wzmocniono cokołem, we wschodniej umieszczono dwie pary kanałów latrynowych obsługujących piętro i kondygnację bojową. Wewnątrz przyziemie wieży było nieoświetlone i dostępne jedynie po drabinie z poziomu piętra. Prawdopodobnie służyło jako magazyn. Piętro od czasów Edwarda I dostępne było przez zewnętrzne kamienne schody umieszczone od strony dziedzińca. Ich łagodne nachylenie wskazywałoby, iż dostarczano nimi na piętro ciężkie materiały wojenne.
Stan obecny
Zamek zachował się w postaci trwałej ruiny z czytelnym układem wszystkich elementów obronnych, choć prowadząca do niego średniowieczna droga (do zewnętrznej bramny) uległa obsunięciu do zatoki i obecnie zabytek okrąża się od zachodu a nie od wschodu. Jego najważniejszą i jednocześnie najlepiej zachowaną częścią jest główna brama zamku górnego składająca się z dwóch potężnych baszt flankujących. W dobrym stanie przetrwał także mur obronny otaczający zamek górny. Z pozostałych fragmentów zachowały się jedynie fragmenty przyziemia i fundamenty. Ruiny są udostępnione do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Avent R., Criccieth Castle, Cardiff 1989.
Davis P.R., Castles of the Welsh Princes, Talybont 2011.
Davis P.R., Towers of Defiance. The Castles & Fortifications of the Princes of Wales, Talybont 2021.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of North Wales, Malvern 1997.
Taylor A. J., The Welsh castles of Edward I, London 1986.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Caernarvonshire, volume II: central, the Cantref of Arfon and the Commote of Eifionydd, London 1960.