Historia
Zamek Criccieth został zbudowany około 1230 roku przez Llywelyna ap Iorwertha, zwanego także Llywelynem Wielkim, walijskiego księcia Gwynedd. Z pewnością istniał już w 1239 roku, kiedy to Gruffydd ap Llywelyn, syn Llywelyna ap Iorwertha, został w nim uwięziony przez swojego przyrodniego brata Dafydda. Po raz drugi zamek wspomniany został w przekazach pisemnych w 1259 roku, kiedy to Llywelyn ap Gruffydd przetrzymywał w nim przez kilka miesięcy spiskującego przeciwko niemu Maredudda ap Rhysa z księstwa Deheubarth. Ponadto Criccieth, bez odniesienia do samego zamku, wspomniane zostało w odzie autorstwa Einiona ap Madoga, w której Gruffydd ap Llywelyn określony został jako pan Criccieth (“Pendefic Crukyeith”).
Śmierć w 1240 roku silnego rodzimego władcy, jakim był Llywelyn ap Iorwerth, spowodowała że angielski król Henryk III zaczął umacniać swą zwierzchnią władzę nad Walią i na mocy traktatu z Woodstock z 1247 roku pozbawił Gwynedd kontroli nad wszystkimi krainami na wschód od Conwy. W następnej dekadzie książę Llywelyn ap Gruffudd podjął walkę o przywrócenie dominacji Gwynedd, ścierając się między innymi z angielskim sojusznikiem, Mareduddem ap Rhys Grygiem, który został schwytany i uwięziony w zamku Criccieth. Ostatecznie Gruffudd zwyciężył, a na mocy traktatu z Montgomery z 1267 roku został uznany przez Anglików i Walijczyków. Osiągnięcie to było jednak stosunkowo krótkotrwałe, ponieważ walijski książę wszedł w konflikt z nowym królem Anglii, Edwardem I, rozpoczynając w 1276 roku tzw. pierwszą wojnę o walijską niepodległość. W jej trakcie leżący na uboczu zamek Criccieth nie odegrał znaczącej roli.
Gdy w 1282 roku rozpoczęła się druga walijska wojna o niepodległość, król angielski postanowił podbić całą Walię. Criccieth został zdobyty w 1283 roku. Nie odnotowano w źródłach wzmianek o walkach lub oblężeniu, wiadomo jedynie, iż Henry z Greenford otrzymał w tym czasie wynagrodzenie za obsadzanie „Cruketh” angielskim trzydziestoosobowym garnizonem, a w 1284 roku William Leyburn wyznaczony został nowym zarządcą zamku. Po walijskiej kampanii Edward I wydał znaczące fundusze na budowę łańcucha warowni zabezpieczających podbite tereny północnej Walii. Obejmowały one także remonty i modernizacje niektórych byłych walijskich zamków. W latach 1285-1292 wydano na Criccieth ponad trzysta funtów, sumę wystarczającą do rozległych prac budowlanych, choć nieporównywalną z zamkami wznoszonymi od fundamentów.
W 1294 roku Madoc ap Llywelyn rozpoczął skierowane przeciwko Anglikom powstanie, które szybko rozprzestrzeniło się na tereny większości Walii. Zamek Criccieth, obsadzony przez 29 zbrojnych pod dowództwem Williama Leyburna (oraz 41 uciekinierów), był jednym z wielu odciętych i zagrożonych oblężeniem. Obwarowania zamku i jego lokalizacja nad morzem umożliwiły jednak dostarczanie zaopatrzenia przez statki z Irlandii i Bristolu, a w konsekwencji utrzymanie „castrum Crukyn” przez parę miesięcy, do momentu przybycia posiłków oraz zdławienia buntu (dostarczono wówczas 6000 śledzi, 550 dużych ryb solonych, 30 kwart pszenicy, 27 kwart fasoli, 20 funtów szpagatu na kusze, 50 pończoch i 45 par butów, a także 24 solone świnie i 18 serów). Uszkodzenia zamku z okresu powstania nie zostały odnotowane w przekazach pisemnych, ale znaczące sumy były wydawane na jego naprawy i utrzymanie w XIV wieku, w czasach rządów Edwarda II i Edwarda III. Musiał być uznawany za silną i bezpieczną twierdzę, gdyż aż do rządów Ryszarda II przetrzymywani byli w nim więźniowie pojmani w trakcie walk ze Szkocją.
W 1343 roku król Edward III nadał zamek swojemu synowi Edwardowi (Czarnemu), księciu Walii. Ten natomiast około 1360 roku, po serii angielskich konstablów, mianował rodzimego zarządcę zamku, pierwszego Walijczyka odkąd warownia została przejęta przez Anglików. Hywel y Fwyall otrzymał ten zaszczyt w zamian za zasługi podczas bitwy pod Poitiers w 1356 roku, na polach której został pasowany na rycerza. Nowy urząd sprawował aż do śmierci w 1381 roku. W czasach Hywela, jego poprzedników i następców, przeprowadzono na zamku liczne naprawy, dotyczące głównie ołowianych pokryć dachów, drzwi, okien i ubytków kamieniarki w murach. W 1352 roku mieszkańcy commote Eifionydd, na terenie którego leżał zamek, uiścili opłaty „pro opere manerii castri de Cruckith”, a w 1386 i 1402 roku sfinansowano bliżej nieznane drobne remonty.
W trakcie wielkiej walijskiej rewolty Owaina Glyndŵra, spowodowanej nadmiernym opodatkowaniem i twardymi rządami Anglików, w 1400 roku prawie cała północno – zachodnia Walia została zajęta przez buntowników, za wyjątkiem izolowanych warowni w Criccieth, Aberystwyth i Harlech. Criccieth jeszcze w 1402 roku miało załogę złożoną tylko z jednego zbrojnego i dwunastu łuczników, ale wkrótce potem zostało obsadzone silnym garnizonem składającym się z 6 zbrojnych i 50 łuczników pod dowództwem Rogera Actona. Tym razem jednak dzięki francuskiemu wsparciu na morzu dla Walijczyków, do zamku w Criccieth nie mogło być dostarczane zaopatrzenie i posiłki. W efekcie w 1404 roku angielski garnizon poddał się, a Walijczycy zniszczyli zamek. Od tamtego momentu miał on pozostawać w ruinie, choć dokument z połowy XV wieku wskazywałby, że Criccieth było jeszcze wówczas obsadzone garnizonem. Przypuszczalnie do pożaru i całkowitego porzucenia zamku, a w efekcie podupadnięcia podzamkowej osady, doszło niewiele później.
Architektura
Zamek Criccieth usytuowany został na wysokim, skalistym cyplu, wysuniętym na południe ku wodom zatoki Cardigan. Strome i nieprzystępne klify zapewniały ochronę zwłaszcza po stronie południowej i wschodniej, gdzie opadały wprost do wody, ale również zachodnie zbocza charakteryzowały się dużymi spadkami. Jedyna w miarę dogodna droga dojazdowa prowadzić mogła od strony północnej, dość wąskimi ścieżkami utworzonymi pośród kamienistych stoków. Tam też u podstawy wzgórza zabezpieczono podejście do zamku obwarowaniami drewniano – ziemnymi, rozciągającymi się w poprzek szyi od klifu południowo – zachodniego do klifu północno – wschodniego. Składały się one z szerokiego rowu i poprzedzającego go ziemnego wału, być może zwieńczonego drewnianymi obwarowaniami o formie palisady lub częstokołu.
Najstarszą, walijską częścią zamku, zbudowaną przez Llywelyna ap Iorwertha, była późniejsza centralna część założenia, usytuowana w najwyższym punkcie terenu. Składała się ona z sześciobocznego w planie obwodu murów obronnych, zamykających dziedziniec o wymiarach 30 x 27 metrów. Część ta wzniesiona została z kanciastego, nieobrobionego miejscowego kamienia, uzupełnianego większymi otoczakami przyniesionymi z plaż u podstawy wzniesienia. Mury sięgały około 5,3 metra wysokości do poziomu chodnika straży, który o 2,1 metra przewyższało przedpiersie. Grubość murów sięgała około 1,8 metra na poziomie przyziemia. Zabudowę mieszkalną pierwotnie stanowił prostokątny, wystający przed mur obronny budynek po stronie południowo – wschodniej oraz mniejszy drewniany lub szachulcowy budynek przystawiony do muru obwodowego na południu. Wieżowy dom południowo – wschodni po stronie południowej zabezpieczał niewielką, blokowaną ryglami furtę wypadową, początkowo prowadzącą na nadmorskie skarpy, a później na podzamcze. Główny wjazd do zamku prowadził od północy, warowną bramą inspirowaną budownictwem anglo-normańskim. Cały plan rdzenia zamku Criccieth przypominał zresztą powstały w tym samym okresie zamek Montgomery, znany Llywelynowi z dwóch prowadzonych przez niego oblężeń.
Bramę stanowiły dwie masywne baszty o rzucie podkowy, flankujące przejazd pomiędzy nimi. Przejazd zabezpieczony był broną, podwójnymi wrotami i licznymi otworami strzeleckimi, w tym umieszczonymi w suficie przejazdu bramnego (tzw. mordownie). Nietypowo u wylotu przejazdu bramnego znajdował się prostokątny, zasilany niewielkim źródłem zbiornik na wodę, obmurowany kamieniem i zamykany drewnianą pokrywą. W przyziemiu baszt bramnych znajdowały się pojedyncze pomieszczenia obronno – strażnicze, każde z trzema radialnie rozmieszczonymi szczelinami osadzonymi w odcinkowo zamkniętych i rozglifionych do wnętrza wnękach. Dwa górne piętra, rozdzielone drewnianymi stropami, mieściły duże izby zajmujące obie baszty i łącznik pomiędzy nimi. W tym ostatnim znajdował się mechanizm do podnoszenia i opuszczania brony, zaś po stronie zachodniej w niewielkim ryzalicie umieszczone były obsługujące piętra latryny. Co ciekawe piętra w odróżnieniu od przyziemia po stronie zewnętrznej nie posiadały żadnych otworów okiennych lub strzeleckich. Rekompensował to zapewne drewniany ganek, być może o funkcji hurdycji, nadwieszany na murze górnej kondygnacji. Oświetlenie pomieszczeń na piętrach zapewniać musiały okna po wewnętrznej, południowej stronie, gdzie skierowany były na bezpieczny dziedziniec. Tam też zapewne umieszczone były kominki ogrzewające komnaty. Wejście na pierwsze piętro zapewniały schody, pierwotnie zapewne drewniane, umieszczone na dziedzińcu. Korona muru zespołu bramnego zabezpieczona była przedpiersiem z krenelażem, w merlonach którego znajdowały się szczelinowe strzelnice. Merlony te były wysokie na 0,9 metra, grube na 0,4-0,5 metra, a około 0,8 metra poniżej nich na każdej z baszt bramnych znajdował się rząd otworów, służących najpewniej do montowania wspomnianego powyżej ganku hurdycji.
W latach 60-tych lub 70-tych XIII wieku Llywelyn ap Gruffudd dodał do zamku obwarowane kamiennym murem południowe podzamcze i usytuowaną w jego narożniku prostokątny w planie dom wieżowy po stronie południowo – zachodniej. Podzamcze południowe połączone było kurtyną z powstałym wówczas podzamczem północnym, przy czym pomiędzy oboma pozostawiono jedynie bardzo wąskie przejście u podstawy muru zamku górnego. Tworzący to przejście zewnętrzny mur zaopatrzono w sześć otworów strzeleckich osadzonych w głębokich niszach, skierowanych w stronę podzamkowej osady i północno – zachodnich stoków, uznanych za zagrożone atakiem przez zdeterminowanego napastnika. Wąskie przejście było pierwotnie zadaszone (o czym świadczyłyby otwory na belki w murze zamku górnego) i stanowiło odtąd drogę dojazdową do rdzenia zamku, gdyż zewnętrzna brama osadzona została na podzamczu południowym, w niewielkim czworobocznym budynku bramnym, w całości umieszczonym wewnątrz obwodu. By dotrzeć do rdzenia zamku trzeba było więc okrążyć całe założenie pod czujnym okiem obrońców, pełniących straż na chodnikach w koronie murów zamku górnego. Po utworzeniu wąskiego przejścia pomiędzy dziedzińcami, latryna w baszcie bramnej prawdopodobnie nie mogła już funkcjonować, gdyż jej wylot skierowany był dokładnie na to jedyne połączenie.
W trakcie angielskiej rozbudowy Edwarda I, przy użyciu kamienia o mniejszych rozmiarach, podwyższona została główna brama zamkowa. Celem budowniczych była zapewne chęć ponownego zapewnienia kontroli drogi dojazdowej do zamku, ponad zabudowaniami północnego podzamcza, które przysłoniły podejście obrońcom z rdzenia zamku. W związku z podwyższeniem bramy i chęcią polepszenia komunikacji między dziedzińcem a kurtynami i kompleksem bramnym, a w efekcie pragnieniem uzyskania bardziej efektywnej obrony biernej, do jednej z jej baszt bramnych dostawiono od strony dziedzińca murowane schody. Połączone zostały one także z chodnikiem straży w koronie muru obwodowego. Przebudowana i podwyższona została również wieża południowo – wschodnia zamku górnego i południowo – zachodnia podzamcza. Obie wieże czworoboczne zapewne podwyższono o trzecie kondygnacje, a ponadto na podzamczu południowym dobudowano przedbramie do budynku bramnego, w całości usytuowane przed obwodem obronnym, z lekko rozszerzającym się przejazdem w części czołowej.
Prostokątny wieżowy budynek południowo – wschodni na górnym dziedzińcu został w latach 80-tych XIII wieku gruntownie przebudowany. Wzmocniono od zewnątrz i wewnątrz jego mury obwodowe i nieco wydłużono bryłę od północy i południa, dzięki czemu konstrukcja osiągnęła wymiary około 14 x 10 metrów. Wejście początkowo zapewne wiodło po drewnianych schodach z dziedzińca na piętro, a stamtąd schodami lub drabiną do przyziemia. W trakcie przebudowy wstawiono nowe wejście na poziomie gruntu pośrodku ściany zachodniej i zaopatrzone je w dwuskrzydłowe wrota, osadzone na początku i na końcu korytarza przeprutego przez grubość muru, z których jedne można było blokować ryglem osadzanym w otworze muru. Ponadto przebudowano przy użyciu kamienia drewniane schody wiodące na piętro, choć jeszcze w średniowieczu uznano to za błąd i ze względów obronnych zostały one usunięte. Wiadomo, że pierwsze piętro ogrzewane było kominkiem i obsługiwane przez latryny osadzone w południowym narożniku oraz tuż za wieżą, przy kurtynie muru po stronie północnej. Tak duża ilość latryn wskazywałaby, iż budynek od czasu przebudowy posiadał jeszcze jedną, trzecią kondygnację mieszkalną, choć dwie pary latryn północnych mogły służyć także strażnikom pełniącym służbę na murach.
Wieża południowo – zachodnia o wymiarach w planie 20 x 11,5 metra, początkowo miała zapewne jedynie dwie kondygnacje i była podobna do wybudowanej przez Walijczyków wieży zamku Dolwyddelan. Pierwsze piętro pierwotnie dostępne musiało być za pomocą drabiny lub drewnianych schodów z przyziemia. Dopiero w czasach angielskich przepruto wejście na parterze, flankowane dwoma szczelinami osadzonymi w głębokich wnękach w ścianie wschodniej. Dodatkowo wzniesiono wówczas także kamienne schody prowadzące na piętro po stronie północnej, w kącie utworzonym z kurtyną muru. Higiena mieszkańców piętra wieży zapewniana była prawdopodobnie poprzez latrynę, umieszczoną w grubości muru południowo – wschodniego narożnika.
Obronę podzamcza północnego zapewniała czworoboczna wieża umieszczona w wysuniętym od czoła narożniku. Wieża ta, zwana „Wieżą Machin” (ang. Engine Tower) mogła powstać już w czasach Llywelyna ap Gruffudda, lecz została podwyższona i przebudowana za panowania Edwarda I. Prawdopodobnie służyła za podstawę dla średniowiecznych machin oblężniczych, które dzięki wysunięciu jej przed zabudowę zamku miały dobre pole ostrzału. Jej trzy elewacje polne wzmocniono pochyłym cokołem, przy czym we wschodniej umieszczono dwie pary kanałów latrynowych obsługujących piętro i kondygnację bojową. Wewnątrz przyziemie wieży było nieoświetlone i dostępne jedynie po drabinie z poziomu piętra. Prawdopodobnie służyło jako magazyn. Piętro od czasów Edwarda I dostępne było przez zewnętrzne kamienne schody umieszczone od strony dziedzińca. Ich łagodne nachylenie wskazywałoby, iż dostarczano nimi na piętro ciężkie materiały wojenne.
Stan obecny
Zamek zachował się w postaci trwałej ruiny z czytelnym układem wszystkich elementów obronnych, choć prowadząca do niego średniowieczna droga (do zewnętrznej bramny) uległa obsunięciu do zatoki i obecnie zabytek okrąża się od zachodu, a nie od wschodu. Jego najważniejszą i jednocześnie najlepiej zachowaną częścią jest główna brama zamku górnego, składająca się z dwóch potężnych baszt flankujących przejazd. W dobrym stanie przetrwał także mur obronny otaczający zamek górny. Z pozostałych fragmentów zachowały się jedynie fragmenty przyziemia i fundamenty. Ruiny są udostępnione do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Avent R., Criccieth Castle, Cardiff 1989.
Davis P.R., Castles of the Welsh Princes, Talybont 2011.
Davis P.R., Towers of Defiance. The Castles & Fortifications of the Princes of Wales, Talybont 2021.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
O’Neil B.H., Criccieth Castle, Caernarvonshire, „Archaeologia Cambrensis”, 98/1944.
Salter M., The castles of North Wales, Malvern 1997.
Taylor A. J., The Welsh castles of Edward I, London 1986.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Caernarvonshire, volume II: central, the Cantref of Arfon and the Commote of Eifionydd, London 1960.