Historia
Kościół św. Michała w Cilycwm prawdopodobnie został wzniesiony na początku XIV wieku, gdyż nie pojawił się w rejestrze podatkowym Taxatio Ecclesiastica z 1291 roku, a pierwsze wzmianki w źródłach pisanych odnotowano o nim w drugiej ćwierci XIV stulecia. Pełnił wówczas funkcję parafialną w ramach średniowiecznego dekanatu Stradtowy. Pod koniec XIV wieku lub w XV stuleciu miała zostać dobudowana do niego wieża, a na przełomie XV i XVI wieku miał zostać poddany gruntownej późnogotyckiej przebudowie, połączonej z dobudowaniem bocznej nawy. Możliwe jednak, że pomimo wczesnego charakteru wieży, cały kościół został wówczas wzniesiony od podstaw, na miejscu starszej budowli. W XVII stuleciu wymianie uległa część okien oraz więźby dachowej w nawie i prezbiterium, natomiast w pierwszej połowie XVIII wieku wnętrze pokryto nowożytnymi polichromiami ściennymi. Naprawy okresu wiktoriańskiego prowadzono w latach 30-tych i 40-tych XIX wieku, następnie w 1859 roku, kiedy to ponownie wymieniono pokrycie dachowe, oraz przed 1881 rokiem. Gruntowna renowacja zabytkowej budowli miała miejsce w 1906 roku.
Architektura
Kościół u schyłku średniowiecza składał się z prostokątnej w planie nawy o salowej, pięcioprzęsłowej formie, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Po zachodniej stronie nawy znajdowała się smukła wieża, wzniesiona na czworobocznej podstawie. Jej forma wskazywałaby na wczesną datę powstania, ale została przewiązana murem z nawą główną, musiała więc zostać zbudowana w tym samym czasie. Kościół posiadał również prostokątną nawę południową o tej samej szerokości i długości co nawa główna. Prawdopodobnie powstała ona wraz z nawą główną, gdyż oddzielające ją filary wzniesiono od podstaw, a nie zaadaptowano z litej ściany starszego muru obwodowego. Układ przestrzenny całej budowli był typowy dla kościołów w hrabstwie Carmarthenshire, w pełni rozwiniętych pod koniec okresu średniowiecza.
Zarówno nawa główna jak i nawa boczna opięte zostały od strony zewnętrznej pochyłym cokołem, typowym dla budownictwa anglo-normańskiego. Wzmacniał on mury obwodowe, które nie musiały dźwigać ciężkich murowanych sklepień i nie wymagały przez to podpierania przyporami. Obie części korpusu rozdzielono wspomnianymi powyżej pięcioma arkadami o ostrołucznych, mocno sfazowanych archiwoltach, osadzonych na ośmiobocznych filarach. Filary te wykonano z fioletowych ciosów piaskowca i wyposażono w bardzo wąskie kapitele oraz czworoboczne cokoły. Nawę boczną przykryto na przełomie XV i XVI wieku drewnianą kolebką. Nawa główna pierwotnie zwieńczona była w podobny sposób lub została otwarta na więźbę dachową. Oświetlenie zapewniały zgrupowane parami ostrołuczne otwory, ujęte zagiętymi gzymsami okapowymi.
Wieża, za wyjątkiem elewacji czołowej, nie została u podstawy opięta pochyłym cokołem z gzymsem, elementem typowym dla późnośredniowiecznych wież kościelnych południowo – zachodniej części Walii. Wyróżniała się również brakiem ryzalitowej wieżyczki komunikacyjnej, bowiem spiralną, dostępną z zewnątrz klatkę schodową osadzono nietypowo w północno – zachodnim narożniku nawy. Powszechne było natomiast zwieńczenie wieży w postaci przedpiersia utworzonego na wysuniętych z lica ścian wspornikach. Oświetlenie wieży zapewniały nieduże otwory o odcinkowych zamknięciach. Wewnątrz przyziemia wieży umieszczono podsklepioną kruchtę, dostępną od zachodu przez profilowany portal o dwuspadowym zamknięciu.
Stan obecny
Kościół pomimo nowożytnych przekształceń i remontów zachował sporo ze średniowiecznej, zabytkowej substancji, nie został też powiększony o żaden nowożytny aneks. Okna w prezbiterium i obu nawach zostały wymienione lub odnowione w XVII i XIX wieku. Trzy późnogotyckie otwory zachowały się w południowej ścianie nawy bocznej. Oryginalne są także okna i portal wejściowy wieży, sklepienie w jej przyziemiu i arkada podwieżowa, portal wejściowy do klatki schodowej, a także arkady międzynawowe. W nawie południowej zachowała się średniowieczna drewniana kolebka z przełomu XV i XVI wieku (zworniki i ramy wzdłużne są późniejszym dodatkiem) oraz ośmioboczna chrzcielnica z XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, Church Reports, Llandeilo 2000.
Ludlow N., Carmarthenshire Churches, An Overview of the Churches in Carmarthenshire, Llandeilo 2000.
Salter M., The old parish churches of South-West Wales, Malvern 2003.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Wales and Monmouthshire, V County of Carmarthen, London 1917.
Wooding J., Yates N., A Guide to the churches and chapels of Wales, Cardiff 2011.