Historia
Pierwotny niewielki i drewniany zamek został zbudowany przez Geralda de Windsor około 1108-1115, na ziemiach wydartych przez Anglo-Normanów walijskiemu królestwu Deheubarth. Wiadomo, iż w 1108 roku wzniósł on obwarowania zwane Cernarth Bychan, czasem identyfikowane z Cilgerran. Rok później warownię tą zdobył Walijczyk Owain ap Cadwgan z Powys, porywając przy okazji Nest, żonę Geralda, który musiał ratować się niehonorową ucieczką przez ściek latryny. Prawdopodobnie po wycofaniu Owaina Gerald powrócił do Cernarth Bychan, lecz nazwa ta przestała się pojawiać w późniejszych przekazach historycznych.
Pierwsza pewna wzmianka o częściowo już murowanej warowni pochodzi z czasów jej zdobycia przez Walijczyków pod wodzą Rhysa ap Gruffydda w 1165 roku. W następnym roku Anglo-Normanowie próbowali dwukrotnie odbić zamek, ponieśli jednak tylko duże straty i musieli się wycofać. W 1172 roku król Henryk II zawarł z Rhysem porozumienie, które unormowało sytuację polityczną i doprowadziło do chwilowego zaprzestania walk. Śmierć Rhysa ap Gruffydda w 1197 roku osłabiła Deheubarth, które zaczęły rozdzierać walki dynastyczne prowadzone przez jego spadkobierców. Dzięki temu Anglo-Normanowie byli w stanie odbić Cilgerran w 1204 roku, kiedy to William Marshal, pierwszy earl Pembroke wypędził syna Rhysa, Maelgwna ap Rhysa. Marshal postanowił dokonać napraw, ale okazały się one nieskuteczne, gdyż zamek został ponownie zdobyty po całodniowej bitwie w 1215 roku przez Llywelyna Wielkiego. Dopiero najstarszy syn Marshala, również o imieniu William, ostatecznie odzyskał zamek, przybywając z dużymi siłami z Irlandii w 1223 roku. W celu ustrzeżenia się przed kolejnymi walijskimi najazdami William rozpoczął gruntowną przebudowę i rozbudowę zamku. Cilgerran nie został już nigdy potem zajęty przez Walijczyków, chociaż w 1258 roku, gdy w pobliżu zostały pokonane siły angielskie, zamek musiał odeprzeć książąt Deheubarth.
Po śmierci Anzelma Marshala, szóstego earla Pembroke, zamek przeszedł na drodze małżeńskich koligacji w 1245 roku w ręce rodziny de Cantilupe. Ponowna zmiana nastąpiła w 1273 roku. Po wygaśnięciu rodu Cantilupe, warownię otrzymał ród Hastings, choć z powodu małoletności jego członków oficjalnie pieczę nad zamkiem pełnił król Edward I.
W pierwszej połowie XIV wieku stan zamku był zły, opisywano go nawet jako bliski ruiny. Sytuacja zmieniła się nieco w drugiej połowie XIV wieku z powodu wojny angielsko-francuskiej i wyprawy Johna de Hastings, earla Pembroke i lorda Cilgerran do Akwitanii. Została ona pokonana u wybrzeży La Rochelle, co spowodowało obawy o atak odwetowy francuzów. Z tego powodu w 1377 roku Edward III nakazał przeprowadzenie na zamku prac naprawczych, choć ostatecznie do najazdu na Cilgerran nie doszło. Król angielski był wówczas ponownie opiekunem nieletnich przedstawicieli rodu Hastings.
Ostatni członek rodu, John de Hastings, zmarł w 1389 roku, a będący pod opieką Korony zamek prawdopodobnie został uszkodzony podczas walijskiego buntu Owaina Glyndŵra na początku XV wieku. Od tamtego momentu wzmianki pisane o Cilgerran przestały się pojawiać, sam zamek zapewne został wówczas ostatecznie opuszczony. Nie ma informacji by był wykorzystywany ani w trakcie Wojny Dwóch Róż, ani w trakcie XVII-wiecznej wojny domowej.
Architektura
Zamek wzniesiono na skalistym cyplu nad rzeką Teifi, północną i wschodnią stroną bezpośrednio przy klifie. Głęboka dolina którą płynęła rzeka sprawiała, iż zamek był praktycznie niedostępny od jej strony. Również od strony zachodniej zbocza opadały stromo ku potokowi Plysgog, który u podnóża wzgórza wartkim nurtem wpadał do Teifi.
Nie wiadomo jak dokładnie wyglądała pierwsza drewniana budowla z XII wieku. Być może miała ona formę drewniano – ziemnego obwodu obwarowań (ringwork) z wieżą bramną do której prowadził most przerzucony ponad przekopem. Ta sucha fosa odcinająca cypel od reszty płaskowyżu stała się również podstawą na której oparto rozbudowę zamku. Najwcześniejsze murowane fragmenty w postaci kamieni łączonych glinianą zaprawą, pochodzące jeszcze z XII wieku, odnaleziono w pobliży bramy wjazdowej oraz przy północnej krawędzi wzgórza.
Gruntowna wymiana obwarowań na kamienne fortyfikacje następowała od około 1223 roku. Miały one zapewne formę zbliżoną do muru tarczowego, usytuowanego zaraz za przekopem, na najbardziej zagrożonej południowej stronie. Od strony nadrzecznych skarp zamek był słabiej ufortyfikowany, gdyż dobrą ochronę zapewniały tam warunki terenowe. Kształt zamku przypominał wczesny etap budowy zamku Pembroke, wzniesionego przez Williama Marshalla starszego dwadzieścia lat wcześniej. W obu warowniach wjazd na odcięty przekopem cypel umieszczono w wieży bramnej zlokalizowanej po lewej, skrajnej stronie, zapewne w celu utrudnienia wykorzystywania tarcz potencjalnym napastnikom.
Około 1223 roku we wschodnim narożniku obwodu murów wzniesiono masywną cylindryczną wieżę o wewnętrznej średnicy 6,4 metra. Dzięki dużym pomieszczeniom wyposażonym w kominek i stosunkowo dobremu oświetleniu mogła ona pełnić funkcje mieszkalne. Po śmierci Williama Marshala młodszego, jeden z jego braci (być może earl Gilbert przed śmiercią w 1241 roku) wzniósł nową czworoboczną wieżę bramną oraz drugą, zachodnią, również cylindryczną wieżę o podobnych wymiarach jak wschodnia (zewnętrzna średnica 11,8 metra), lecz znacznie wysuniętą poza obwód murów w kierunku przekopu. Ten dość nietypowy układ dwóch masywnych wież o funkcjach donżonów być może spowodowany był przez dużą odległość od bramy do wschodniej wieży oraz utrudnione flankowanie z powodu załamania środkowej części południowej kurtyny muru.
Dwie wielkie wieże cylindryczne miały trzy kondygnacje ponad przyziemiem. Ponieważ wschodnia została zbudowana jako pierwsza, pełniła początkowo funkcje donżonu, choć nietypowe było wejście do niej z poziomu gruntu. Wyjaśnieniem tego był fakt, iż przyziemie wieży nie było połączone z piętrem lub dostępne jedynie za pomocą drabiny. Komunikację wewnętrzną pomiędzy wyższymi piętrami we wschodniej wieży zapewniała spiralna klatka schodowa, do której wiódł osobny portal wejściowy wprost z dziedzińca. Być może na szczycie wieży przechodziła ona w formę obserwacyjnej wieżyczki. Spośród pomieszczeń wschodniej wieży jedynie w najwyższej komnacie zainstalowano kominek. Od strony południowej wieża posiadała tylko otwory strzelcze, lecz od strony dziedzińca umieszczono już większe dwudzielne okna, doświetlające wnętrza i posiadające boczne siedziska. Z poziomu drugiego piętra przedostać się można było na koronę muru obronnego, który po stronie północnej kończył się formą ostrogi, czy też przypory z parą ujść kanałów funkcjonujących jako latryny. Obok wieży po stronie południowej umieszczono małą furtę chronioną broną, która prowadziła do suchej fosy i dalej do bocznej bramki w zewnętrznym murze.
Zachodnia wieża pierwotnie posiadała jedynie wejście z poziomu pierwszego piętra, dostępne przez drewniane, zewnętrzne schody o formie zadaszonego przedsionka tuż przed portalem wejściowym. Oryginalnie przyziemie dostępne było jedynie przez otwór w stropie i oświetlane małym otworem wentylacyjnym. W XIV wieku w celu ułatwienia komunikacji przepruto portal na poziomie dziedzińca oraz przedzielono ścianką działową dolną kondygnację. Na piętro wieży zaczęły wówczas prowadzić kamienne schody w grubości muru. Pierwsze i drugie piętra, dostępne również przez klatkę schodową, zaopatrzone były w kominki oraz jednodzielne okna od strony dziedzińca. Okno było również przeprute na trzecim piętrze, ale komnata ta nie miała kominka. Z poziomu drugiego piętra korytarz z otworami strzelczymi prowadził w grubości muru obronnego do wieży bramnej. Powyżej kolejny ganek prowadził do wieży bramnej w koronie muru obronnego, wzdłuż krenelażu, z poziomu trzeciego piętra wieży zachodniej.
Nowa XIII-wieczna wieża bramna była przesunięta nieco bardziej na zachód w porównaniu do starszej, miała dwa piętra ponad przyziemiem, most zwodzony i dwie brony. Dochodził do niej mur obronny i flankowana była okrągłą wieżą zachodnią. Na pierwszym piętrze w sklepionym pomieszczeniu prawdopodobnie umieszczono kaplicę, ponieważ znajdowała się tam piscina lub misa do mycia naczyń używanych podczas mszy. Brona musiałby być wtedy podnoszona do wnętrza kaplicy, ale znane są inne takie przykłady np. w zamku Caernarfon, czy w Wieży Martena zamku Chepstow. Zwieńczenie wieży bramnej miało formę przedpiersia z krenelażem opartego na wystających wspornikach.
W XIV wieku zabudowa wewnętrzna dziedzińca skupiła się przy kurtynie północno – zachodniej i północno – wschodniej. Po przejściu bramy na lewo znajdowało się miejsce gdzie wyrabiano zaprawę do budowy, a dalej usytuowany był budynek kuchni. Północny narożnik zamku zajmowała wieloboczna wieża, prawdopodobnie mieszkalna, wystająca zdecydowanie poza obwód murów. Zamek od strony rzeki zamykał mur obronny, na którego wysokości około 3 metrów znajdował się chodnik dla obrońców. W murze, także o 3 metrowej grubości, przepruto niewielką furtę umożliwiającą ucieczkę lub zejście po wodę do doliny Plysgog.
Rozciągające się na południu przedzamcze oddzielone było od zamku górnego suchą fosą. Jego obwarowania składały się z zewnętrznego przekopu oraz muru obronnego w którym po południowej stronie umieszczono wieżę bramną o wymiarach w planie 8 x 5 metrów z przejazdem i małym pomieszczeniem straży w przyziemiu. Ta niewielka budowla prawdopodobnie zamykana była jedynie drewnianymi wrotami oraz mostem zwodzonym i należała do wcześniejszej fazy funkcjonowania zamku. W późniejszym etapie, zapewne jeszcze w XIII wieku została zastąpiona nową wieżą bramną umieszczoną w zachodnim narożniku podzamcza. Jej zabezpieczenia były już bardziej wyszukane, oprócz mostu zwodzonego zamykana była również broną. Dodatkową zabudowę przedzamcza stanowiła para budynków, zapewne o przeznaczeniu gospodarczym. Wschodni miał kształt prostokąta i dzielony był w przyziemiu na trzy pomieszczenia z których w jednym znajdował się piec. Górna część budynku zapewne była konstrukcji szachulcowej.
Stan obecny
Zamek przetrwał do dzisiaj w formie trwałej ruiny, a jego najlepiej zachowanymi elementami są dwie wielkie cylindryczne wieże z XIII wieku, stykające się z nimi fragmenty muru obronnego i wewnętrzny fragment głównej wieży bramnej. Z pozostałych elementów zamku zachowały się głównie partie fundamentowe, dochodzące w najwyższych fragmentach do paru metrów, np. południowa ściana wieży północnej. Zamek jest pod opieką agendy rządowej Cadw i udostępniony za darmo do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hilling J., Cilgerran Castle, St Dogmaels Abbey, Cardiff 2000.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Morgane G., Castles in Wales, Talybont 2008.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.