Historia
Budowę zamku Castell y Bere rozpoczął w 1221 roku Llywelyn ap Iorwerth (Llywelyn Wielki – Llywelyn Fawr), władca Gwynedd i dużej partii pozostałej części Walii, którą zdominował dyplomacją i wojną w trakcie swego 45-letniego panowania. Nowa warownia miała na celu kontrolę regionu Meirionydd, odebranego wówczas na skutek rodzinnego sporu od syna Llywelyna ap Iorwertha, Gruffudda ap Llywelyna. Chroniła ona górską drogę z Cadair Idris do Dolgellau, a zarazem całą południową granicę księstwa Gwynedd.
Położony na zachodnim skraju Walii, zamek nie odegrał roli w pierwszej walijskiej wojnie o niepodległość, która zakończyła się w 1277 roku klęską walijskiego księcia Llywelyna ap Gruffudda, oraz utratą znacznej części wschodniej Walia na rzecz Anglo-Normanów. Gdy w 1282 roku wybuchła kolejna wojna, anglo-normańskie siły pod dowództwem Rogera Lestrange i Williama de Valence obległy i zdobyły Castell y Bere. Był to jeden z ostatnich zamków w rękach Dafydda ap Gruffudda, który na próżno próbował podtrzymywać rebelię po śmierci swego brata Llywelyna. Zajęty został w 1283 roku przez Anglików pod wodzą Roberta l’Estrange i Williama de Valence. Król Edward I zarządził naprawę i rozbudowę zdobytego zamku, który odwiedził trzy razy w 1284 roku. Zarządcą zamku został wówczas ustanowiony Walter z Huntercombe.
W 1294 roku doszło do wybuchu walijskiego powstania pod wodzą Madoga ap Llywelyna, który próbował zdobyć Castell y Bere. Zapisy historyczne nie są jasne, czy próba zakończyła się sukcesem, ale z pewnością podzamkowa osada została spalona. Ostatecznie zamek po upadku rebelii został porzucony, prawdopodobnie ze względu na niezdolność do łatwego zaopatrzenia tak odległej lokalizacji. Od tamtego momentu popadał w całkowitą ruinę.
Architektura
Zamek został założony na nieregularnym, podłużnym planie dostosowanym do kształtu wzgórza. Po stronie zachodniej, północnej i wschodniej jego skaliste skarpy zapewniały znaczną ochronę, natomiast południowo – zachodnie, bardziej dogodne podejście zabezpieczono zdwojonym przekopem. Dodatkowe krótkie przekopy utworzono u podstawy skały północnej i południowej.
Ciężko określić które elementy zamku wzniesiono w okresie walijskim, a które zostały dodane w czasach Edwarda I. W swym ostatecznym kształcie z drugiej połowy XIII wieku, Castell y Bere składało się z czterech wież, rozbudowanego kompleksu bramnego i dużego dziedzińca o wymiarach około 90 x 35 metrów, otoczonego obwodem murów o grubości dochodzącej do 2 metrów. Obecnie przyjmuje się, iż głównym dodatkiem Anglików były jedynie dwie kurtyny muru łączące wieżę południową ze środkową, oraz być może część zabudowań na terenie głównego dziedzińca i przekształcenie wejść do wieży północnej i środkowej. Nietypowy dla budownictwa walijskiego był również rozbudowany zespół bramny, bardziej kojarzony z zamkami powstałymi z inicjatywy Edwarda I, lecz nie ma dowodów architektonicznych na jego powstanie w późniejszym okresie funkcjonowania Castell y Bere.
W najwyższym punkcie terenu znajdowała się centralnie położona, prostokątna wieża lub budynek o formie zbliżonej do wieży, mierzący w planie 14 x 11 metrów. Wraz ze znajdującym się po północno – wschodniej stronie wyznaczonym przez obwód murów dziedzińcem, była zapewne najstarszą częścią założenia. Miała dwie kondygnacje i mogła służyć za donżon. Wejście do niej prowadziło poprzez kamienne schody po stronie północnej, prawdopodobnie będące dodatkiem angielskim, który zastąpił wcześniejszą konstrukcje drewnianą. Północno – wschodni narożnik zamku zajmowała wieża o kształcie wydłużonej podkowy, a kurtynę zachodnią wzmacniała wieża cylindryczna, flankująca jednocześnie wjazd do zamku. Posiadała ona średnicę około 9 metrów, lekko poszerzoną dolną część cokołową i pierwotnie prawdopodobnie tylko dwie kondygnacje. Schody prowadziły do jej wysokiego progu, a następnie w dół na poziom przyziemia. Piętro dostępne było za pomocą drabiny albo zewnętrznych schodów drewnianej konstrukcji. Oprócz obrony głównej bramy wieża zabezpieczała również mniejszą, boczną furtę, umożliwiającą dostęp na teren międzymurza (parchamu) po stronie południowo – zachodniej.
Wjazd do zamku znajdował się między dwoma mniejszymi wieżami bramnymi, pomiędzy którymi znajdowały się wykute w skale schody. Dodatkowo pośrodku wjazdu, obok schodów umieszczono małą wieżę strażniczą. Ostatecznie by wjechać do zamku trzeba było pokonać dwa wykute w skale przekopy, w tym jeden po drewnianym, po części zwodzonym moście, bronę pierwszej bramy, kolejny zwodzony most i bronę drugiej bramy. Od budynku pierwszej bramy w dwie strony wybiegały kurtyny murów, przy czym południowa, ważniejsza posiadała znacznie większą grubość.
Na głównym dziedzińcu znajdowało się kilka budynków przystawionych do wewnętrznej ściany północnego muru. Najbardziej na północ wysunięty budynek zaopatrzony był od strony muru obwodowego w schody, umieszczone na końcu krótkiego przejścia. Sugeruje to, iż był budynkiem piętrowym, a umieszczona obok furta zapewniała dostęp z obu kondygnacji do umieszczonej na zewnętrznej elewacji muru latryny. Pośrodku południowej części dziedzińca umieszczono studnię lub cysternę na wodę deszczową. Budynki w jej pobliżu musiały pełnić funkcje gospodarcze. konieczne dla funkcjonowania zamku. Zapewne były to kuchnie, stajnie, spiżarnie itp.
Najlepsze warunki mieszkalne spełniała zapewne podkowiasta wieża północna, typowa konstrukcja dla rodzimego budownictwa walijskiego. Jej główne pomieszczenie do którego prowadziły kamienne schody znajdowało się na pierwszym piętrze. Stopnie kamienne były dodatkiem późniejszym, angielskim, pierwotnie zapewne poprzedzały je schody drewniane. Filar w przyziemiu mógł podtrzymywać centralne palenisko na piętrze. Byłoby to konieczne z powodu drewnianych stropów. Wysoka jakość murów wieży sugeruje, że mogła to być komnata Llywelyna, być może z kaplicą we wschodniej apsydialnej części. Przyziemie także było dostępne bezpośrednio z poziomu dziedzińca, poprzez zewnętrzną ścianę połączoną z kamiennymi schodami, powstałą zapewne w późniejszym okresie wraz z nimi. Ściana ta mogła wydzielać rodzaj zadaszonej sieni wejściowej. Obok wieży, w północnym narożniku muru umieszczono niedużą furtę, wykorzystywaną zapewne jedynie w razie zagrożenia, a w południowo – wschodniej części obwodu znajdowały się schody prowadzące na chodnik obronny w koronie muru.
W południowej, najbardziej wysuniętej części zamku usytuowano wieżę o kształcie wydłużonej podkowy (18 x 11 metrów), która od północy poprzedzona była małym dziedzińcem i przekopem, początkowo pokonywanym zapewne po drewnianym moście lub kładce oraz głębokim rowem po stronie południowej, tuż przed wieżą. Połączenie wieży z resztą zamku za pomocą dwóch kurtyn muru o grubości aż 3 metrów i trzeciej ściany dostawionej bezpośrednio do wieży, prawdopodobnie nastąpiło w okresie rządów Anglików. Od tamtego czasu wejście do wieży południowej wiodło poprzez chodnik w koronie murów obronnych, a na dnie przekopu po stronie południowo – wschodniej utworzono furtę wypadową. Główna sala wieży znajdowała się na pierwszym piętrze. Prawdopodobnie oświetlały ją większe okna i ogrzewało palenisko. Przyziemie posiadało trzy rozglifione otwory strzeleckie, a drzwi i przejście prowadziły do latryny, która służyła obu piętrom. Pierwotnie wejście prowadziło prawdopodobnie przez zwodzony most oraz portal umieszczony w przyziemiu. Przez swoje oddzielne położenie wieża była najciekawszym elementem zamku, prawdopodobnie pełniła rolę stołpu (bergfiedu), miejsca ostatecznej obrony, choć w odróżnieniu od kontynentalnych bergfriedów pełniła także funkcje mieszkalne.
Stan obecny
Największy i najbardziej wyszukany zamek jaki został wzniesiony przez władców Gwynedd, przetrwał do czasów współczesnych w formie słabo zachowanej ruiny. Jego układ jest jednak czytelny, gdyż widoczne są dolne partie wszystkich murów obronnych i wież, zachowanych do wysokości około 2-3 metrów. Szczególnie ciekawym elementem są kamienne schody pomiędzy reliktami dwóch wież bramnych oraz wieża południowa, oddzielona od reszty zamku głębokim rowem. Jako że ruiny są pod opieką agendy rządowej CADW, wstęp na teren zamku jest darmowy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Avent R., Dolwyddelan Castle, Dolbadarn Castle, Castell y Bere, Cardiff 2004.
Davis P.R., Castles of the Welsh Princes, Talybont 2011.
Davis P.R., Towers of Defiance. The Castles & Fortifications of the Princes of Wales, Talybont 2021.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of North Wales, Malvern 1997.
Taylor A. J., The Welsh castles of Edward I, London 1986.