Historia
Pierwszy zamek, a w zasadzie drewniano – ziemny gródek na miejscu późniejszego Castell Coch, został zbudowany w latach 80-tych XI wieku podczas normańskiej inwazji w południowej Walii. Powstał jako jedna z szeregu drewniano – ziemnych warowni (Twmpath, Morganstown) chroniących nowo zdobyte Cardiff i kontrolował trasę wzdłuż wąwozu i brodu na rzece Taff. Być może już pod koniec XI wieku został porzucony, w związku z ustanowieniem normańskiego władztwa w Glamorgan, zmieniającego przebieg granicy. Możliwe również, iż w połowie XII wieku przejęty został przez Walijczyków, którzy odzyskali część z utraconych terenów po udanym najeździe na Cardiff Ifora ap Meuriga (Ifora Bacha) w 1158 roku. Ifor władał wyżynnymi ziemiami Senghennydd i być może pod jego panowaniem zamek wzmocniony został pierwszymi murowanymi obwarowaniami, choć brak na to jednoznacznych dowodów.
Od drugiej połowy XII wieku zwierzchnią władzę nad południową Walią (Glamorgan) sprawował Rhys ap Gruffud z Deheubarth, a następnie książę Gwynedd Llywellyn ab Iorwerth. W 1217 roku władztwo Glamorgan przeszło na drodze małżeństwa w ręce możnej rodziny de Clare, earlów Gloucester i Hertford. Pod ich silnymi rządami kolejni pomniejsi walijscy władcy w głębi lądu zostali zmuszeni do uległości i w połowie XIII wieku już jedynie część Senghennydd była w posiadaniu potomków Ifora Bacha.
W 1267 roku Gilbert II de Clare, earl Gloucester zbrojnie zajął wyżynną część Senghennydd, a rok później by zabezpieczyć swe zdobycze rozpoczął budowę zamku Caerphilly. Przyjmuje się, iż był to również okres w którym Gilbert gruntownie przebudował (bądź odbudował) Castell Coch, który miał zabezpieczać obszar pomiędzy nowo wzniesionym Caerphilly a Cardiff. Najpewniej nowe kamienne obwarowania Castell Coch zbudowane zostały przed 1280 rokiem. Wzniesione zostały z piaskowca, którego kolor nadał im nazwę Castrum Rubeum, czyli Czerwony Zamek. Nowo zbudowana warownia nie funkcjonowała długo. W 1307 roku odnotowano, iż znajdowała się w rękach Joan, wdowy po Gilbercie, a najpewniej już w 1314 roku została zaatakowana przez walijskich rebeliantów. Ewentualnie do zdobycia zamku dojść mogło w 1316 roku, w trakcie powstania pod wodzą Llywelyna Brena, syna władcy któremu Gilbert w 1267 roku odebrał Senghennydd. Castell Coch został wówczas zdobyty i zniszczony.
W 1760 roku opuszczone i zapomniane ruiny zostały kupione przez hrabiego Bute. Trzeci markiz Bute, John Crichton-Stuart, odziedziczył w 1848 roku zamek i wielki rodzinny majątek. W 1871 zwrócił się on do swojego głównego inżyniera, Johna McConnochie, o odkopanie z gruzu i oczyszczenie z roślinności ruin zamku. Markiz następnie zatrudnił architekta Williama Burgesa, a odbudowa zamku ruszyła w 1875 roku. Mimo że Burges zmarł w 1881 roku, jego plany były kontynuowane przez zespół jego rzemieślników i asystentów, a odbudowę ukończono pod koniec XIX wieku.
Architektura
Castell Coch usytuowano na wysokim wzniesieniu opadającym na południu i zachodzie stromymi stokami ku wąskiej dolinie rzeki Taff, meandrującej na linii północ – południe. Po północnej stronie zamku spadek terenu ciągnął się przez około 60 metrów, aż do podstawy położonego wyżej terenu Fforest Fawr. Jedyne łagodne warunki posiadała strona wschodnia, którędy lekko opadające stoki wzniesienia umożliwiały poprowadzenie drogi dojazdowej.
Pierwotnie pod koniec XI wieku zamek miał prawdopodobnie formę drewnianego donżonu lub obwodu drewnianych obwarowań (ringwork, shell keep), umieszczonych na sztucznym kopcu ziemi o około 35 metrach średnicy u podstawy, 25 metrach średnicy na szczycie i 9,1 metrach wysokości. Nic nie wskazuje na to by gródek na kopcu posiadał u podstawy wzniesienia jakieś podzamcze (bailey).
Do najstarszych kamiennych zabudowań, być może wzniesionych jeszcze w XII wieku, należał prostokątny w planie budynek w południowej części kopca. Świadczyłoby o tym zasłonięcie jego wschodniego okna przez później dobudowaną wieżę. Budynek posiadał dwie kondygnacje: niższą, częściowo zagłębiona w ziemi, zwieńczoną prostym sklepieniem ostrołucznym, przeznaczoną do celów gospodarczych (mieszczącą spiżarnie, brak kominków wykluczał rolę kuchni), oraz wyższą, pełniącą rolę reprezentacyjnej auli. Dolne pomieszczenie doświetlane było od południa trzema wysoko przeprutymi, rozglifionymi do wnętrza otworami. Z górnym komunikowało się prawdopodobnie za pomocą klatki schodowej znajdującej się w narożniku północno – zachodnim. Przypuszczać można, iż budynek zwieńczony był galerią obronną chronioną krenelażem.
Fragmenty starszej fazy murowanej odnaleźć również można w murach obwodowych zamku, które na planie zbliżonym do owalu o maksymalnej średnicy 19,5 metra, biegnąc wzdłuż krawędzi kopca wytyczały wewnętrzny dziedziniec. Pierwotnie posiadały one około 1 metra szerokości i przeprute były na poziomie dziedzińca co najmniej siedmioma otworami strzeleckimi, lecz w drugiej połowie XIII wieku ich grubość została powiększona o kolejne 2 metry, poprzez dodanie po stronie północno – zachodniej arkad, tworzących w przyziemiu nisze z dostępem do starych otworów strzelczych. W koronie muru umieszczono wówczas chodnik obronny, zapewne pierwotnie zwieńczony przedpiersiem i krenelażem o wysokości około 2 metrów. Zewnętrzną strefę obrony zamku stanowił półokrągły w planie przekop, którego pozbawione było jedynie południowe i częściowo zachodnie przedpole zamku, wystarczająco zabezpieczone pobliskim stromym stokiem.
W drugiej połowie XIII wieku zamek został rozbudowany i wzmocniony trzema cylindrycznymi, usytuowanymi w narożnikach wieżami, z których dwie przylegały do starszego południowego budynku, a wszystkie były silnie wysunięte przed obwód muru i schodziły wgłąb przekopu. Wszystkie też posiadały podsklepione najniższe kondygnacje piwniczne, osadzone w skarpie kopca poniżej poziomu dziedzińca. Wieże wzniesiono z jasnoszarego nieobrobionego wapienia, przetykanego dość nieregularnie czerwonym piaskowcem.
Spośród wież wyróżniała się północno – wschodnia zwana Studzienną (Well Tower), która jako jedyna nie była wzmocniona u podstawy wydatnymi przyporami, czy też ostrogami. Jej prostsza forma wskazywałaby na nieco wcześniejsze powstanie niż wież południowych, natomiast silne wysunięcie poza obwód murów sugeruje, iż jej zadaniem było flankowanie bramy wjazdowej (według alternatywnej wersji młodsza była wieża Kuchenna, ściśle powiązana z budynkiem auli). Wieża Studzienna miała raczej prosty mur od strony dziedzińca, który zbliżał jej kształt do podkowiastego, a posiadając średnicę 11,5 metra była nieco mniejsza od pozostałych. Wejście do wieży znajdowało się na poziomie dziedzińca i miało możliwość blokowania ryglem osadzanym w otworze w ścianie. Prowadziło do korytarza w grubości muru połączonego z główną komorą przyziemia, ale i rozgałęziającego się na lewo i prawo. Lewe przejście wiodło do zakrzywionego korytarza zakończonego latryną osadzoną w bocznym ryzalicie, prawe zaś poprzez blokowany ryglem portal do schodów wiodących w dół do piwnicy. Jako że ta najniższa, czworoboczna komora wentylowana była jedynie przez dwa otwory zaczynające się powyżej sklepienia, oraz miała możliwość zamykania od zewnątrz, to najpewniej służyła jako cela więzienna. Także główna komora przyziemia zamykana była ryglem (drugim licząc ten przy portalu wejściowym do wieży), mającym na celu zabezpieczenie znajdującego się w środku źródła czystej wody. Sposób budowy studni rozwiązano w ciekawy sposób, osadzając jej szyb w zewnętrznej części muru obwodowego wieży, poza odcinkowym sklepieniem najniższej kondygnacji. Okrągła komora przyziemia miała 6 metrów średnicy, wewnątrz grubych aż na 3 metry murów. Oświetlana była dwoma rozglifionymi do wnętrza otworami: od północy i wschodu, pomiędzy którymi w murze umieszczono schody na pierwsze piętro.
W latach 1268 – 1277 dobudowano dwie kolejne cylindryczne wieże: południowo – zachodnią zwaną Kuchenną i południowo – wschodnią nazwaną Donżonem, oraz czworoboczny budynek bramny usytuowany pomiędzy wieżami wschodnimi. Cylindryczna wieża południowo – wschodnia miała 12 metrów średnicy i masywne ostrogi u podstawy. Przylegała do niej od strony południowo-zachodniej wieżyczka, czy też ryzalit zawierający latryny. Jej dzisiejsza nazwa – wieża Donżon jest pomysłem XIX-wiecznym; nie ma dowodów na to, że pełniła taką funkcję w średniowieczu, choć jako jedyna posiadała wnętrze o przekroju wieloboku, a nie koła. Z drugiej strony nie wyróżniała się gabarytami: średnicą i grubością murów, a więc jej wysokość musiała być zbliżona do wieży Kuchennej. Najniższa kondygnacja wieży dostępna była sklepioną szyją z poziomu dziedzińca. Miała wnętrze doświetlone jedynie dwoma wąskimi otworami, oraz zwieńczone sklepieniem z masywnymi, prostymi żebrami podtrzymywanymi przez podwójne konsole, będące skromną próbą dekoracji.
Wieża południowo – zachodnia zwana Kuchenną także miała 12 metrów zewnętrznej średnicy (5,6 metra wewnętrznej) i podstawę z ostrogami. Jej mury, podobnie jak wieży południowo – wschodniej, miały około 3 metry grubości u podstawy. Po północnej stronie posiadała nieduży ryzalit, dostępny przez korytarz w grubości muru, który mieścił latryny z wylotami skierowanymi w stronę fosy. Pierwotnie wieża Kuchenna miała co najmniej trzy kondygnacje, z czego dwie dolne zwieńczone sklepieniami żebrowymi i być może mieściła średniowieczną kuchnię. Wniosek taki wysnuto na podstawie znajdujących się w niej aż trzech kominków. Najniższa komora piwniczna dostępna była szyją o schodkowym sklepieniu, mieszczącą strome schody wiodące z poziomu dziedzińca. Jej ciemne wnętrze doświetlały od południa i zachodu dwa głęboko rozglifione otwory, umieszczone wysoko nad podłogą. Pomieszczenie na poziomie parteru także dostępne było z poziomu dziedzińca, poprzez prosty, ostrołucznie zamknięty portal, przed którym korytarz w grubości muru posiadał odgałęzienie do wspomnianej latryny w bocznym ryzalicie (druga latryna w tym ryzalicie jest już dodatkiem nowożytnym, gdyż zajęła miejsce pierwotnego otworu strzeleckiego w skrajnej arkadzie). Pomieszczenie parteru posiadało szersze wnęki okienne niż piwnica, lecz zwężały się one do niedużych szczelin, usytuowanych w tych samych miejscach co na najniższej kondygnacji. Dodatkowo po stronie wschodniej znajdował się kominek. Pierwsze piętro wieży dzięki mniejszej grubości murów mieściło dużo obszerniejsze pomieszczenie, przykryte drewnianym stropem. Właśnie na tej kondygnacji znajdowały się aż trzy kominki oraz także półka ścienna, odpływ na nieczystości umieszczony w murze przy latrynie i dwa otwory doświetlające, osadzone w głębokich wnękach. Wejście na piętro znajdowało się po stronie wschodniej, skąd prowadziło na pierwsze piętro budynku auli.
Wjazd do zamku odbywał się poprzez czworoboczny w planie budynek bramny, stykający się od północy z wieżą południowo – wschodnią, skierowany przejazdem bramnym ku wschodowi, gdzie za przekopem miało się na długości około 30 metrów rozciągać nieobwarowane podzamcze. Istnienie tego ostatniego nie jest jednak pewne i opiera się jedynie na nowożytnych obserwacjach sprzed odbudowy zamku, kiedy teren ten zajmowany był przez piece do wypalania wapna. Budynek bramny zaopatrzony był w zwodzony most, którego tylna część po podniesieniu przedniej opadała do dołu umieszczonego wewnątrz przejazdu. Ponadto zamykany był broną oraz usytuowanymi głębiej dwuskrzydłowymi wrotami. Przypuszczać można, iż wzorem innych tego typu konstrukcji (jak na przykład w pobliskim Caerphilly) przejazd bramny był podsklepiony i zaopatrzony w tzw. mordownie, dostępne z pomieszczenia na piętrze.
Stan obecny
Dzisiejszy zamek jest w sporej części XIX-wieczną rekonstrukcją, jednak jak na standardy tamtego okresu, jego ostateczny wygląd nie odbiegł bardzo od średniowiecznego oryginału. Najbardziej zgodne są z nim zewnętrzne elewacje wież, natomiast ich stożkowate zwieńczenia wraz z wysokimi kominami bardziej przypominają fortyfikacje we Francji lub Szwajcarii, niż obwarowania anglo-normańskie. Zwieńczenia takie wybrano zapewne, z powodu ich „większej malowniczości” i zapewnienia dodatkowych pokoi na zamku. Dolne części wież wraz ze sklepionymi piwnicami są oryginalne, szczególnie czworoboczny budynek południowy, wieża północno-wschodnia i południowo-zachodnia (Kuchenna i Studzienna) mają średniowieczne mury sięgające drugiej kondygnacji. Średniowieczny budynek bramny przetrwał jedynie na poziomie przyziemia, zachowały się natomiast trzy (oraz częściowo czwarta) arkady muru obronnego po stronie północno – zachodniej dziedzińca wraz z jednym pierwotnym merlonem. Wnętrza zamku są już wyłącznie w charakterze wiktoriańskiego neogotyku. Obecnie zamek jest pod opieką rządową i udostępniony jest do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Glamorgan later castles, Royal commission on the ancient and historical monuments of Wales, Llandudno 2000.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
McLees D., Castell Coch, Cardiff 1998.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.