Historia
Pierwszy zamek na wzgórzu w pobliżu rzeki Cennen prawdopodobnie powstał w drugiej połowie XII wieku z inicjatywy walijskiego księcia Deheubarth, Rhysa ap Gruffudda. W 1248 roku jego wnuczka, Matilda (Maud) de Braose, rzekomo na przekór swemu synowi, przyznała zamek angielskim Normanom. Zanim jednak Anglicy opanowali warownię, Rhys Fychan ap Rhys Mechyll przejął nad nim kontrolę. Przez kolejne trzydzieści lat zamek często zmieniał właścicieli z powodu konfliktu Rhysa Fychana z wujem Mareduddem, którzy walczyli o panowanie nad królestwem Deheubarth.
W 1276 roku wybuchła wojna walijsko – angielska między królem Edwardem I a Llywelynem ap Gruffuddem (Llywelynem Ostatnim). Edward dokonał w 1277 roku inwazji na Walię, a armia pod dowództwem Payna de Chawortha, zdobyła Carreg Cennen dla angielskiej Korony. Co prawda w 1282 roku został on jeszcze tymczasowo przejęty przez Gruffudda i Llywelyna, synów Rhysa Fychana, lecz sukces ten był krótkotrwały i wojska królewskie szybko odbiły Carreg Cennen. Po rozlokowaniu angielskiego garnizonu i zakończeniu wojny w kolejnym roku, Edward przekazał zamek Johnowi Giffardowi w zamian za jego wierną służbę wojskową. John wykazał się w tzw. drugiej wojnie baronów oraz w czasie potyczki w pobliżu Builth w 1282 roku, w trakcie której zginął Llywelynem Ostatni. Jako że królewskie dokumenty nie sugerują żadnych dużych wydatków koronnych na Carreg Cennen, a jedynie mniejsze sumy potrzebne zapewne na przeprowadzenie koniecznych napraw, prawdopodobnie John lub jego syn o tym samym imieniu, na własny koszt zbudowali zamek, którego ruiny widoczne są do dzisiaj. Prace te musiały trwać od końca XIII wieku do początku XIV stulecia. Prawdopodobnie rozpoczęły się po 1284 roku, gdyż zamku nie odwiedził król Edward I w trakcie ówczesnego objazdu Walii.
Carreg Cennan pozostał własnością rodu Giffard do 1322 roku, kiedy to utracili go z powodu udziału Johna, drugiego barona Giffard w antykrólewskim spisku i wojnie domowej. Zamek przypadł królewskiemu faworytowi Hugo Despenserowi, a następnie po zmianie układu sił i egzekucji Hugona w 1326 roku, często przechodził w ręce różnych właścicieli. W 1362 roku stał się własnością Jana z Gaunt, jego majątek z kolei przeszedł w ręce jego syna, Henryka Bolingbroke’a, który został koronowany jako Henryk IV w 1399 roku. W efekcie zamek stał się własnością angielskiej Korony oraz jednym z celów ataków w trakcie walijskiego buntu Owaina Glyndŵra. Powstanie to wybuchło jesienią 1400 roku i do lata 1403 roku objęło swym zasięgiem większość Walii. W Carreg Cennan przebywał wówczas konstabl John Scudamore (Skidmore), zarządzający warownią z ramienia króla. Pomimo odparcia początkowego natarcia 800 Walijczyków, paromiesięczne oblężenie doprowadziło do poddania zamku. W trakcie walk odniósł on dość poważne uszkodzenia, gdyż zapisy z lat 1414-1421 szczegółowo opisywały wydatki na naprawy.
W trakcie Wojny Dwóch Róż, w drugiej połowie piętnastego wieku, Carreg Cennen obsadzony był przez garnizon rodu Lancasterów pod dowództwem Gruffuda ap Nicholasa. W latach 1454-1455 z jego inicjatywy przeprowadzono na zamku konieczne naprawy i pewne modernizacje, między innymi wprowadzając otwory strzelcze przystosowane do użycia ręcznej broni palnej. W 1461 roku po klęsce Lancasterów w bitwie pod Mortimer’s Cross na zamku schronili się synowie Gruffudda, Thomas i Owain, wraz ze sporą grupą zwolenników. W następnym roku postanowili oni jednak poddać się siłom Yorków, w związku z czym do Carreg Cennen wysłany został oddział pod dowództwem Richarda Herberta i Rogera Vaughana, mających odebrać przysięgę wierności. Po przejęciu przez siły Yorków, z uwagi na status silnej, lecz położonej na uboczu warowni, podjęto decyzję o rozbiórce zamku. Wykorzystując prace około pięciuset ludzi przez cztery miesiące pracowano nad jego zniszczeniem, by uniemożliwić ponowne obsadzenie Carreg Cennen przez wrogów. Od tamtego momentu zamek pozostawał w ruinie.
Architektura
Zamek z końca XIII – początku XIV wieku składał się z ufortyfikowanego przedzamcza i znajdującego się na szczycie wzgórza, wkomponowanego w wapienne skały zamku górnego. Powstał on na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach około 32 x 28 metrów z południową kurtyną poprowadzoną pod lekkim ukosem. Od strony południowej i zachodniej, oraz częściowo północnej chroniony był przez stromą krawędź wzgórza, natomiast wschodnie i północno – wschodnie podejście zabezpieczało przedzamcze. Szczególnie niedostępne były prawie pionowe skarpy po stronie południowej, wysokie na około 85 metrów i opadające do rzeki Cennen. Z tego powodu grubsze mury, dochodzące aż do 2,8 metrów szerokości utworzono po najbardziej zagrożonych stronach: wschodniej i północnej, natomiast kurtyny zachodnia i południowa były nieco cieńsze. Narożnik północno – zachodni zamku wzmocniono cylindryczną wieżą, narożnik północno – wschodni wieżą wieloboczną, a narożnik południowo – wschodni niedużą wieżą czworoboczną. W połowie kurtyny wschodniej wzniesiono mniejszą czworoboczną wieżę w której umieszczono kaplicę. Prawdopodobnie wszystkie kurtyny murów oraz wieże zwieńczone były przedpiersiem z krenelażem, osadzonymi na wystających z lica ścian wspornikach w celu poszerzenia korony murów i umieszczenia na nich chodników dla obrońców. Była to więc budowla wówczas dość nowoczesna, której obrona opierała się na murach obronnych wzmocnionych wieżami z silnym dwubasztowym budynkiem bramnym oraz dogodnych warunkach terenowych, a nie na centralnie umieszczonym donżonie.
Wieża północno – zachodnia jako jedyna w Carreg Cennen otrzymała formę cylindryczną, o średnicy około 8 metrów. Być może nie miało to związku z obronnością zamku, a jedynie z możliwościami na jakie pozwalał tam teren. W pomieszczeniu jej przyziemia umieszczono trzy krzyżowe otwory strzelcze skierowane w trzy różne strony, przy czym jeden z nich w XV wieku przekształcono na okrągły, przystosowany do muszkietów. Powyżej znajdowała się co najmniej jedna, a zapewne dwie kondygnacje, dostępne jedynie z poziomu murów obronnych. Sąsiadująca z wieżą kurtyna zachodnia a także południowa, były znacznie cieńsze niż wschodnia i północna z powodu niedostępnych skarp chroniących zamek na tamtych kierunkach. Pomimo tego otrzymały otwory strzeleckie i krenelaż, choć chodnik obronny musiał być tam zainstalowany na drewnianym ganku. Wejście na niego zapewne prowadziło z dziedzińca za pomocą drabin. W narożniku południowo – zachodnim mur obronny otrzymał niewielkie zaokrąglenie, które wypełniło krawędź skały i zapobiegło konieczności wznoszenia tam wieży. Górująca nad doliną rzeki kurtyna południowa wyposażona został w dwie latryny oraz dwa większe otwory o nieznanym przeznaczeniu.
Wieża północno – wschodnia, mając długość boków około 9 metrów, była największą budowlą obronną na zamku, trójkondygnacyjną, wysuniętą prawie w całości poza obwód obronny, wykorzystywaną również do celów mieszkalnych. Jej narożniki zostały ścięte, a w dolnych partiach wzmocnione ostrogami – przyporami. W przyziemiu wieży znajdował się kominek oraz latryna, oddzielone od piętra kamiennym sklepieniem. Jedyny dostęp do dolnego pomieszczenia wieży wiódł poprzez schody i korytarz w grubości muru obronnego z głównej sali (hall) skrzydła wschodniego. Górne piętro, które także zaopatrzono w latrynę, otwarte było na chodnik w koronie muru biegnący od strony głównej bramy. Z tego powodu przypuszczać można, iż raczej przeznaczone było dla garnizonu, niż domowników.
W połowie kurtyny wschodniej przed lico muru wystawała mniejsza czworoboczna wieża. W jej wnętrzu niewielkie sklepione pomieszczenie zidentyfikowane zostało na podstawie pozostałości kamiennego ołtarza jako kaplica (podobnie kaplicę umieszczono na zamku Kidwelly). Znajdowała się ona na wysokości drugiego piętra, poniżej którego w wieży nie było już pomieszczenia. Prawdopodobnie pierwotnie planowano jednak utworzyć tam komorę na wysokości auli (hall), gdyż po zewnętrznej stronie wieży utworzono niepołączony z niczym odpływ latryny.
Główne skrzydło gospodarczo – mieszkalne przylegało do wewnętrznej ściany kurtyny wschodniej, mniejszy budynek o nieznanym przeznaczeniu i niepewnej datacji przystawiony był również do kurtyny południowej. Na dziedzińcu pierwotnie funkcjonowały piece do wypieku chleba w zachodnim narożniku przy bramie i dwa wapienne zbiorniki na wodę deszczową, która spływała do nich z dachów. Skrzydło wschodnie mieściło dwie kondygnacje z typowym dla średniowiecza układem pomieszczeń gospodarczo – magazynowych w przyziemiu i komnatami mieszkalno – reprezentacyjnymi na piętrze. Od północy na piętrze mieściła się kuchnia, dostępna po zewnętrznych schodach gówna aula (hall) oraz dwie komnaty prywatne. Pod kuchnią znajdowało się nieduże pomieszczenie, być może spiżarnia, dostępna z góry przez klapę w stropie i drzwi od strony dziedzińca. W samej kuchni umieszczono duży kominek, po bokach którego w murze uformowano kamienne półki. Prowadził z niej portal bezpośrednio do głównej auli, która jednak odgrodzona była drewnianą ścianką działową, wydzielającą rodzaj sieni wejściowej. Hall był najważniejszym pomieszczeniem na zamku, przeznaczonym na uroczystości, uczty i podejmowanie gości. W jego południowej części zapewne znajdował się podest dla pana zamku i jego rodziny, natomiast pośrodku na kamiennym, masywnym filarze podtrzymującym strop przyziemia rozpalano palenisko. Co nietypowe drewniany strop pokryty był od strony głównej sali kamiennymi płytami, a całość oprócz centralnego filara podtrzymywana była przez wsporniki przy ścianach. Komnata na południe od głównej auli pierwotnie była z nią połączona, jednak po pewnym czasie przejście to zamurowano, a nowe połączenie z izbą w przyziemiu zaczęło funkcjonować za pomocą wewnętrznych schodów. Dolna izba posiadała kamienne ławy przy dwojgu ścian z niewielkimi niszami poniżej. Jej przeznaczenie jest nieznane. Główna prywatna komnata zwana Królewską znajdowała się na piętrze w południowo – wschodnim narożniku zamku. Jedyne wejście do niej prowadziło przez korytarz w murze wprost z auli. Było to obszerne, dobrze oświetlone od strony dziedzińca i południowej doliny pomieszczenie, ogrzewane za pomocą kominka. Portal w południowo – zachodnim narożniku prowadził do małej izdebki umieszczonej w grubości muru przypory. Pierwotnie górą przechodziła ona w niedużą wieżę strażniczą, której istnienie potwierdzają zapiski z 1369 roku („wieża ponad komnatą króla”). U jej podstawy schodki i ciasne przejście wiodło ku południowej kurtynie podzamcza. Była to zapewne furta wypadowa lub służąca do ucieczki, połączona ze sklepionym korytarzem i jaskinią pod podzamczem.
Wjazd do zamku górnego prowadził od północy, przez monumentalny zespół bramny o wymiarach 14 x 10 metrów. Składał się on z dwóch trójkondygnacyjnych baszt flankujących przejazd pomiędzy nimi. Przed basztami, na zakręcie drogi umieszczono kolejną, niższą wieżę z której szyja przedbramia w formie kamiennej rampy prowadziła w kierunku wschodnim, a następnie po przebyciu jeszcze jednej wieży bramnej po raz kolejny zakręcała, tym razem na południe. Oba zakręty utrudnić miały atak potencjalnym napastnikom, wystawiając ich na boczny ogień z zamku górnego. Dodatkowo zespół bramny zawierał trzy mosty zwodzone: dwa na rampie i jeden przed głównym budynkiem bramnym. Wschodnia wieża bramna była dość nieduża, z zaokrąglonymi narożnikami i zamykana na bronę. Następna brona umieszczona była w środkowej, czworobocznej wieży bramnej w której droga zakręcała ku głównemu budynkowi bramnemu. Miała co najmniej dwie kondygnacje, przy czym z wyższej kontrolowano drugi most zwodzony i umieszczoną poniżej piwnicę, zapewne wspomniane w 1369 roku wiezienie. Warto zauważyć, iż pomiędzy zamkiem górnym a środkową wieżą bramną i rampą wykuty został w skale przekop, zamknięty od wschodu poprzeczną ścianą, by uniemożliwić wniknięcie przeciwnika. Jako, iż zauważono że przekop pokryty jest warstwą gliny, wykorzystywano go również jako źródło wody deszczowej. W tym celu nie został do niego skierowany żaden odpływ latryny z zamku górnego.
Główna brama składała się z dwóch baszt o kształcie wydłużonych połówek ośmioboków. Ich podstawy wzmocniono ostrogami, czy też masywnymi przyporami (podobnymi do ostróg baszt podzamcza zamku Caerphilly), natomiast górę zapewne zwieńczono krenelażem. Ściany przepruto otworami strzelczymi o formie krzyży o szerokim polu ostrzału. Przejazd bramny pomiędzy obiema basztami poprzedzony był wspomnianym powyżej mostem zwodzonym, opuszczanym na dwa doły (w momencie podnoszenia przedniej części mostu tylna chowała się w wewnętrznym dole, a przedni dół zagradzał drogę przed mostem). Dodatkowym zabezpieczeniem były otwory strzelcze przeprute w bocznych ścianach pomieszczeń straży, brona oraz zachowany wspornik, który pierwotnie mógł dźwigać wysunięte przed bramę machikuły. Będąc głównym punktem obrony brama posiadała możliwość zabezpieczenia także od strony wewnętrznej, na wypadek przedarcia wroga w innym miejscu. Temu celowi służyła druga brona i drugie wrota umieszczone od strony dziedzińca. Budynek bramny wykorzystywany był także jako kwatera mieszkalna, gdyż zawierał kilka podstawowych do zamieszkania elementów, takich jak kominek i latryny. Komunikację pionową pomiędzy trzema kondygnacjami zapewniała cylindryczna klatka schodowa umieszczona w wieżyczce na dziedzińcu.
Obwarowania podzamcza (około 60 x 60 metrów) o grubości murów około 1,7 metra, powstały w najpóźniejszym, trzecim etapie rozbudowy zamku, zapewne na początku XIV wieku. Z powodu ukształtowania terenu wydzielały one dwa dziedzińce, przylegające do górnej części zamku od północy i wschodu, przez co zabezpieczały dwa najdogodniejsze podejścia. Usytuowana na wschodzie brama flankowana była dwoma wysuniętymi przed mur, niedużymi, półokrągłymi basztami. Kolejne cylindryczne baszty zabezpieczały każdy z trzech narożników muru podzamcza, który zapewne zwieńczony był w koronie chodnikiem dla obrońców. Krótki odcinek muru wybiegający z baszty bramnej dzielił podzamcze na część północną i południową, kolejny częściowo przedzielał północną część dziedzińca. Ich zadaniem prawdopodobnie była większa kontrola i utrudnienie ruchu ewentualnym napastnikom. Wewnętrzną zabudowę podzamcza zapewne stanowiły drewniane lub szachulcowe budynki gospodarcze: stajnie, kuźnia, spichrze itp. W południowej części znajdował się rozbudowany piec do wytopu wapnia, zapewniający dostawy zaprawy potrzebnej przy budowie i naprawach.
Interesującym elementem była południowa część podzamcza za której murem obronnym, tuż nad wysoką skarpą zbudowano sklepiony, długi korytarz prowadzący z południowo – wschodniej furty zamku górnego do znajdującej się pod zamkiem jaskini. Korytarz oświetlały jedynie wąskie otwory szczelinowe od strony południowej, a ostatnie jego metry wykuto już bezpośrednio w skale. Tam schody prowadziły do groty, pierwotnie jedynie szczeliny w skale, która po obmurowaniu była dostępna tylko od strony korytarza. Przy jej wejściu w ścianie umieszczono otwory służące jako gołębnik, a dalej po zakręceniu ku północy jaskinia ciągnęła się wąskim i niskim przejściem przez jeszcze ponad 46 metrów. U końca tego korytarza woda spływała do naturalnego zbiornika przy ścianie. Budowa tak długiego korytarza i połączenie go z jaskinią jest dość zagadkowe. Wykorzystywanie ich jako źródła wody i gołębnika nie zdaje się być jedynymi powodami budowy. Bardziej prawdopodobne, iż początkowo korytarz i jaskinia miały także znaczenie obronne.
Stan obecny
Zamek do czasów współczesnych przetrwał w formie trwałej ruiny z czytelnym średniowiecznym układem. Najwyższej wysokości sięgają mury południowej części rdzenia zamku oraz kurtyny wschodnie wraz z wieżą z kaplicą i narożną wieżą północno – wschodnią. Zespół bramny został znacznie zdegradowany, ale jego układ pozostaje czytelny, podobnie jak obwarowania na terenie podzamcza, gdzie najciekawszym elementem jest galeria w grubości muru południowego i system komór jaskiń. Do wysokości parunastu metrów zachowała się wieża północno – zachodnia zamku górnego oraz narożnik południowo – zachodni z otworem strzeleckim i wspornikami przedpiersia. Spośród zabudowań dziedzińca w formie trwałej ruiny widoczne są pomieszczenia południowo – wschodniego narożnika, przetrwała również ściana południowa auli. Zamek znajduje się pod opieką rządowej agendy Cadw i jest otwarty codziennie od 9.30 do 18.30 między kwietniem a październikiem oraz od 9.30 do 16.00 między listopadem a marcem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Davis P.R., Towers of Defiance. The Castles & Fortifications of the Princes of Wales, Talybont 2021.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lewis J.M., Carreg Cennan Castle, Cardiff 1990.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.