Historia
Normański zamek w Carmarthen został zbudowany na początku XII wieku, około 1106 – 1109 roku, początkowo jako drewniano – ziemna budowla typu motte and bailey, z inicjatywy angielskiego króla Henryka I. W 1109 roku miał on wysłać do Walii szeryfa Gloucester, Waltera FitzRogera, z zadaniem obrony Carmarthen, zamek musiał więc być już wówczas wzniesiony. Była to fundacja królewska powstała dla ochrony i zarządzania południowo – zachodnią Walią, a także jako baza wypadowa do podbojów nie podporządkowanych jeszcze ziem. Usytuowano go w ważnym strategicznie miejscu, w pobliżu przeprawy przez rzekę Tywi, która stanowiła ważny szlak komunikacyjny i handlowy.
Do 1130 roku zamek na skutek reorganizacji stał się centrum miejscowych anglo-normańskich włości (lordship) zajmujących dawne walijskie królestwa Ystrad Tywi i Dyfed. Przez większość XII wieku Carmarthen było jedynym królewskim ośrodkiem w zachodniej Walii, gdyż Pembroke przeszło w 1138 roku na Gilberta de Clare i kolejnych lordów z marchii, a następny królewski przyczółek w regionie pojawił się dopiero wraz z przejęciem Cardigan w 1200 roku przez króla Jana. Z tego też powodu Carmarthen narażone było na częste walijskie ataki, jako jeden z najczęściej najeżdżanych zamków w zachodniej Walii. Pierwszy z nich przeprowadzony został nocą 1116 roku przez oddziały Gruffudda ap Rhysa. Zdobyły one co prawda miasto i podzamcze, lecz główna część zamku (motte) zdołała się obronić.
Tymczasowy upadek zamku przyniósł okres zamętu po śmierci króla Henryka I w 1135 roku. Dwa lata później Carmarthen zostało zdobyte i spalone przez Walijczyków księcia Owaina Gwynedd, pozostając w ich rękach przez kolejne 20 lat. Działania zdobywców w tym okresie nie są znane, prawdopodobnie jednak miasto, a być może także i zamek leżały przez cały ten czas w ruinie, gdyż po tymczasowym odzyskaniu w 1145 roku, Gilbert de Clare, earl Pembroke, miał według kronikarzy przeprowadzić odbudowę. Wkrótce potem Carmarthen powróciło w ręce Walijczyków Cadella, syna Gruffudda ap Rhysa, a dobry stan obwarowań sprawił, iż już w 1147 roku zamek odparł najazd. W 1155 roku ziemie Cadella przypadły jego bratu, Rhys ap Gruffuddowi, jednej z wiodących postaci XII-wiecznej Walii. Posiadał on Carmarthen do czasu poddania się królowi angielskiemu Henrykowi II w 1158 roku i choć rok później w trakcie antyangielskiego buntu zdołał zająć większość wrogich warowni w Dyfed, Carmarthen dzięki angielskiej odsieczy pozostało w rękach monarchy. Po raz kolejny zamek zdołano obronić w 1189 roku w trakcie następnego buntu Rhysa po śmierci Henryka II. Tym razem odsiecz przyprowadził książę Jan, przyszły angielski król. Dzięki temu pod koniec XII stulecia Carmarthen był jednym z nielicznych zamków zachodniej Walii pozostających pod kontrolą Anglo-Normanów, choć jeszcze w 1197 roku Rhys miał przeprowadzić udany najazd i spalić go do szczętu. Prawdopodobnie jednak nie zajął Carmarthen na stałe, a działania wojenne wygasły po śmierci walijskiego księcia jeszcze w tym samym roku.
W 1214 roku Carmarthen i Cardigan przekazane zostało przez króla Jana Williamowi Marshalowi I, earlowi Pembroke. Rok później wybuchło wielkie powstanie Walijczyków pod wodzą Llywelyna Wielkiego, a zamek po pięciu dniach walk został poddany i ponownie zniszczony przez zdobywców. Dopiero w 1223 roku Henryk III wysłał do Walii wielką armię pod wodzą earla Pembroke, Williama Marshala II. Odbiła ona zamek, zaś walijska odsiecz Llywelyna zakończyła się nierozstrzygniętą bitwą stoczoną o most Carmarthen. Cardigan i Carmarthen stały się wówczas ponownie podstawą angielskiej strategi w podporządkowywaniu walijskich ziem, a tym samym zostały wystawione na cel odwetowych ataków. Wymusiło to zintensyfikowanie prac budowlanych nad przebudową pierwotnych drewniano – ziemnych obwarowań zamku na kamienne fortyfikacje. Okazały się one na tyle skuteczne, iż w 1233 roku, obsadzony królewskim garnizonem, zamek przetrwał aż trzymiesięczne oblężenie Richarda, zbuntowanego brata i dziedzica earla Marshala, wspomaganego przez walijskie oddziały. Załogę uratowało przypłynięcia z Bristolu angielskiej floty Henrego de Turbeville.
W 1240 roku zmarł Llywelyn Wielki, ostatni walijski władca aspirujący do samodzielnych rządów nad całą zjednoczoną Walią. Pomniejsi lokalni władcy złożyli wówczas przysięgę wierności Henrykowi III, łącznie z Mareduddem ap Rhys Grugiem zarządzającym zachodnią częścią Walii. Od tamtego czasu zamek Carmarthen pozostawał w rękach angielskich, choć jeszcze w 1246 roku Maredudd ap Rhys Grug spustoszył samo miasto. W 1254 roku Henryk III podarował wszystkie królewskie dobra w Walii swemu synowi Edwardowi, późniejszemu Edwardowi I, w czasach którego prowadzono dalsze prace nad murowaną zabudową zamku, tym razem przede wszystkim mieszkalno – reprezentacyjną. Edward I traktował Carmarthen jako jedną ze swych baz przeciwko Llywelynowi ap Gruffuddowi (wnukowi Llywelyna Wielkiego), a także jako jeden z ważniejszych ośrodków politycznych i administracyjnych regionu.
W XIV wieku zamek był stopniowo rozbudowywany, a jego garnizon stawiano w gotowości w trakcie buntu Rogera Mortimera w 1321 roku, w trakcie zagrożenia francuskim desantem w 1338 roku i z obawy przed odwetem za francuską kampanię wojenną Edwarda III z lat 1359-1360. Podobnie garnizon wzmacniano i przeprowadzano gorączkowe naprawy w 1369 oraz 1385 roku. W tym ostatnim przypadku zamkowy konstabl miał mieć pod bronią 24 kuszników z kuszami, 12 tysiącami bełtów i 40 włóczniami. Jako siedziba królewska oraz symbol angielskiej dominacji na terenie Walii, Carmarthen stało się jednym z głównych celów w trakcie wielkiego walijskiego powstania Owaina Glyndŵra. Po raz pierwszy buntownicy podeszli pod zamek w 1401 roku, lecz wycofali się po przybyciu armii Henryka IV. Ponownie duże siły Glyndŵra nadeszły doliną rzeki Tywi w 1403 roku i po krótkim oporze ówczesnego konstabla Rogera Wigmora, zajęły Carmarthen. Jeszcze w tym samym roku zamek został odbity, lecz pozostawiono w nim zbyt szczupły garnizon, dzięki czemu w 1405 roku 10 tysięcy Walijczyków wspomaganych przez 2,5 tysiąca Francuzów ponownie zajęło Carmarthen. Glyndŵr zachował nad nim kontrolę do 1406 roku, kiedy to cały region zaczął przechodzić na stronę monarchy. Zniszczone miasto i uszkodzony zamek pozostały już w rękach Anglików do upadku powstania 2 lata później. W kolejnych latach przeprowadzono naprawy, co potwierdziło wciąż duże znaczenie zamku, wykorzystywanego do celów mieszkalno – administracyjnych, sądowych i wojskowych, w odróżnieniu od podupadających od tamtego czasu takich ośrodków jak np. Caernarfon czy Conwy.
W związku z pacyfikacją walijsko – angielskiej wrogości pod rządami nowej dynastii Tudorów, XVI wiek upłynął dla zamku relatywnie spokojnie, prawdopodobnie też nie został on w znaczący sposób przekształcony. Upadek budowli, podobnie jak wielu innych na terenie Brytanii, związany był dopiero z wybuchem angielskiej wojny domowej z lat czterdziestych XVII wieku. Zamek zajmowany był przez zwolenników króla, lecz desant sił parlamentarnych w 1644 roku zdołał go zająć. Monarchiści zdołali go co prawda odbić, lecz nie polepszyło to ich sytuacji i ostatecznie zakończyło się kapitulacją. Wkrótce po zakończeniu działań wojennych, z obawy Parlamentu przed ponownym wykorzystaniem fortyfikacji, rozpoczęto wyburzanie zamkowych zabudowań i obwarowań, a te które przetrwały zaczęły być zasłaniane przez nowożytną zabudowę oraz ustąpiły miejsca utworzonemu wówczas jednemu z najsurowszych na terenie Anglii więzień.
Architektura
Zamek usytuowano na północnym, charakteryzującym się wysokimi skarpami brzegu rzeki Tywi, po wschodniej stronie osady i późniejszego miasta Carmarthen. Pierwotnie w XII wieku była to budowla typu motte and bailey, składająca się z drewnianego obwodu obronnego wzniesionego na ziemnym kopcu, cylindrycznym w planie i o stożkowatej formie, pośrodku którego wzniesiono na kamiennej podstawie cylindryczną lub wieloboczną drewnianą wieżę o zewnętrznej średnicy około 5,8 metra (wewnętrznej 2,9 metra). Wieża ta była raczej zbyt mała do pełnienia stałej funkcji mieszkalnej, prawdopodobnie służyła bardziej jako strażnica i punkt ostatecznej obrony. Dostępna była poprzez drewnianą rampę poprowadzoną po stoku kopca od południa oraz przez drewniany most przerzucony nad około 15 metrowej szerokości przekopem, który otaczał wzniesienie. Zamek posiadał również dwa rozdzielone przekopem podzamcza: górne (wewnętrzne) po południowej stronie, gdzie mieściły się głównie budowle mieszkalne i administracyjne, oraz dolne (zewnętrzne), mniejsze, południowo – wschodnie, o funkcji gospodarczej. Na dziedzińcu górnym mogła się znajdować aula (hall) oraz kaplica, poświadczona źródłowo po raz pierwszy w latach 1158-1176. Wczesne, jeszcze XII-wieczne powstanie podzamcza dolnego nie jest już tak pewne, a jego usytuowanie po przeciwnej stronie rozwijającej się przyzamkowej osady dość nietypowe. Być może pierwotnie funkcjonowało jedno wielkie podzamcze, później rozdzielone na dwie części (podobnie jak na zamkach Rochester czy Kidwelly) lub być może zajmowane było ono we wczesnych latach XII wieku przez wysunięte w przedpole obwałowania, skierowane w stronę przeprawy na rzece i zabezpieczające tył zamku.
Poświadczony w źródłach wydatek 170 funtów w latach 80-tych XII wieku, posłużył zapewne do wzniesienia lub rozpoczęcia budowy na szczycie kopca cylindrycznego obwodu kamiennych murów (shell keep) o wewnętrznej średnicy około 16 metrów, w miejsce wcześniejszych drewnianych obwarowań. Nie otrzymały one w planie idealnego koła, gdyż z pierścienia wysunięto trzy lub cztery zaoblone ryzality (według źródeł pisanych nawet pięć, być może nieznany piąty był osadzony w grubości murów lub ponad nimi), przypominające wykuszowe (łupinowe) baszty. Skierowane były one w każdą stronę poza południową i południowo – wschodnią, a więc wszędzie poza kierunkami zwróconymi na podzamcza. Było to rozwiązanie dość nietypowe dla terenów Walii, a najbliższe podobnemu rozwiązaniu zastosowanemu na zamku Berkeley. Wejście w obronny obwód na kopcu znajdowało się w zwykłym portalu bramnym, nie poprzedzonym żadnym budynkiem bramnym lub wieżą.
Po odzyskaniu zamku przez Anglo-Normanów w 1223 roku, podjęto się jego wielkiej przebudowy i rozbudowy, zakończonej około 1241 roku w pełni murowanym już założeniem. Mur obronny otaczający kopiec został ukończony lub odbudowany, a dodatkowo wzniesiono obwarowania górnego podzamcza, które zaczęły wówczas od zachodu sąsiadować z obwarowanym kamiennymi murami miastem (choć nie wiadomo czy z bezpośrednim połączeniem).
Górny (wewnętrzny) dziedziniec ufortyfikowany masywnymi murami o grubości 2-2,7 metra i wysokości co najmniej 8 metrów, otrzymał w planie kształt zbliżony do wydłużonego prostokąta z lekko załamaną kurtyną wschodnią i poszerzonym narożnikiem północno – wschodnim, wzmocnionym cylindryczną wieżą. Kolejna cylindryczna wieża, o średnicy 8 metrów i średniej grubości muru wynoszącej 2 metry, znalazła się po przeciwnej, południowo – zachodniej stronie, w narożniku muru obronnego. Otrzymała ona masywną formę z elewacjami zewnętrznymi wzmocnionymi okazałymi, wysokimi przyporami czy też ostrogami (elementy te po raz pierwszy zastosowano w Anglii na zamku Dover, skąd zapożyczono je z Francji, np z zamku Chinon). W środku jej cztery kondygnacje zaopatrzono w czworoboczne pomieszczenia zwieńczone sklepieniami kolebkowymi (najwyższa kondygnacja jako jedyna mogła być przykryta stropem) i skomunikowane za pomocą cylindrycznej klatki schodowej osadzonej w grubości muru. Mury wieży przepruto także prostymi, szczelinowymi, rozglifionymi do wnętrza otworami strzelczymi, rozstawionymi na każdej kondygnacji radialnie, w celu pokrycie ogniem północno – zachodniego, zachodniego i południowego przedpola. Trzecia wieża zwana Królewską, zlokalizowana po południowo – wschodniej stronie obwodu, miał w planie formę półkolistą, wysuniętą w większości przed lico muru. Skierowana była czołem w stronę dolnego podzamcza, zapewne z powodu niemożności wzniesienia wieży w narożniku południowo – wschodnim z uwagi na strome nadrzeczne skarpy. Jej kondygnacje najprawdopodobniej porozdzielane były drewnianymi stropami.
Główny wjazd do XIII-wiecznego zamku znajdował się po stronie zachodniej, zwróconej w stronę miasta. Chroniony był budynkiem bramnym, składającym się z dwóch baszt, flankujących umieszczony pomiędzy nimi przejazd. Cały zespół bramny wysunięty został przed lico kurtyny muru w stronę przekopu, ponad którym osadzono drewniany most wsparty na kamiennych filarach. Głębokość przekopu wynosiła co najmniej 5,3 metra, szerokość zaś około 15 metrów.
Kolejną ważną przebudowę zamek przeszedł w drugiej połowie XIII wieku, około lat 1241–1278. Obejmowała ona budowę kamiennego muru obronnego na wschodnim, zewnętrznym przedzamczu oraz dodanie nowych budynków administracyjnych i mieszkalnych na górnym dziedzińcu. Z królewskich dokumentów wiadomo, że na zamku znajdowała się wówczas między innymi wielka aula (great hall), kaplica, kuchnia i stajnia. Budynek auli najpewniej był murowaną jednokondygnacyjną budowlą przykrytą ołowianym dachem, sąsiadującą z budynkiem komnaty królewskiej, prawdopodobnie w południowo – wschodniej części górnego dziedzińca, być może na tyłach wieży Królewskiej. Także kuchnia musiała znajdować się w niedalekiej odległości od powyższych budynków, zwłaszcza od auli królewskiej w której urządzano uczty, spotkania, narady i sądy. Ze względów bezpieczeństwa pożarowego nie była jednak zapewne bezpośrednio z nimi połączona. Zabudowa dolnego podzamcza miała rolę podrzędną, gospodarczą, z wyróżniającym się murowanym okazałym budynkiem stajni, obrona natomiast spoczywała tam na dwóch półkolistych wieżach: jednaj po stronie południowej i jednej w części wschodniej. Ta pierwsza flankowała boczną furtę prowadzącą nad rzekę, druga natomiast stała w pewnym oddaleniu od bramy skierowanej na północne przedpole zamku (zajęte zabudową miejską dopiero w XV wieku).
W latach 1279 – 1300, za czasów króla Edwarda I, zabudowa zamku powiększyła się o kolejne budynki mieszkalne. W 1306 roku po raz pierwszy odnotowano funkcjonowanie komnat królowej (Queen’s Chamber), wzniesionych około 20 lat wcześniej i usytuowanych prawdopodobnie na północ od królewskiej auli. Do południowej kurtyny muru dostawiony natomiast został na górnym dziedzińcu prostokątny w planie budynek tzw. komnat rycerskich (Knight’s Chamber), czyli pomieszczeń przeznaczonych dla ważnych gości przebywających w Carmarthen. Powiększono również bramę zachodnią, przedłużoną o partię znajdującą się na górnym dziedzińcu, z dwoma narożnymi wieżyczkami komunikacyjnymi. Nowa część budynku bramnego przeznaczona została na komnaty mieszkalne zamkowego konstabla. Przed 1289 roku pobielone zostały mury zamku, zapewne w celu zabezpieczenia przed wilgocią i być może by nadać całej budowli bardziej imponującego wyglądu, a po 1300 roku wzniesiono nową kaplicę królewską pod wezwaniem NMP i św. Jana Ewangelisty, funkcjonującą równocześnie ze starszą kaplicą zamkową z pierwszej połowy XIII wieku.
Na początku XIV wieku, by uzyskać więcej przestrzeni mieszkalnej, modyfikacjom poddano obwarowania kopca i donżon. Do tej pory u jego podnóża znajdowała się sucha fosa (rów), przebiegająca także przez górne podzamcze. Została ona wówczas zasypana na terenie podzamcza, gdzie wzniesiono dwór głównego sędziego (Justiciar’s Mansion). Zabudowa na szczycie kopca została także przekształcona: usunięto cylindryczną drewnianą wieżę, pozostawiając mur obronny z trzema półcylindrycznymi wykuszami (shell keep), przy czym przebudowano jego południową część. Wewnątrz jego obwodu wzniesiono budynki, początkowo drewniane i szachulcowe, przylegające do ścian muru obronnego. Brak o nich wzmianek w źródłach pisanych, nie mogły więc prezentować wysokiego statusu.
W ciągu XIV wieku praktycznie w całości zajęta została wolna przestrzeń w zachodniej części górnego podzamcza. W czasach Edwarda II zamek stał się jednym z głównych ośrodków zarządzających południową i zachodnią Walią, co wywołało potrzebę wzniesienia szeregu zabudowań dla urzędników, oficjałów i ich zastępców, dworu oraz służby. Wzniesiono wówczas między innymi budynek skarbnika (exchequer), szambelana (chamberlain) i wspomnianego sędziego (justiciar). Wiadomo, iż ich główne sale ogrzewane były nieco staromodnymi już otwartymi paleniskami, z dymem wydobywającym się przez lufciki na szczycie dachu, jedynie mniejsze komnaty mieszkalne zaopatrzono w kominki z przewodami kominowymi. Dachy przykrywano ołowiem, ale wykorzystywano też łupek i gont w mniej ważnych zabudowaniach. Dziedziniec górny w połowie XIV stulecia przedzielony został poprzecznym murem, na wschodzie łączącym się z nowym budynkiem bramnym łączącym oba podzamcza. Mur ten oddzielał budynki królewskie od zabudowań justiciara.
W trakcie odbudowy ze zniszczeń wojennych z początku XV wieku, przebudowie poddana została zachodnia kurtyna muru oraz włączona w nią brama. Prawdopodobnie pozostawiono jej tylną część od strony dziedzińca (o wymiarach około 7×7,2 metra), lecz usunięto północną wieżyczkę komunikacyjną, południową przebudowano, a na fundamentach starych baszt bramnych wzniesiono nowe, stylistycznie zbliżone do umieszczonych w głównej bramie zamku Kidwelly. Otrzymały one 12,5 metra wysokości do poziomu przedpiersia (pierwotnie zwieńczonego krenelażem), mur gruby na 1,5 metra oraz zewnętrzną średnicę 5 metrów. Powyżej szerokiego na 2,3 metry portalu bramnego nadwieszono machikuły, oraz skierowano w dół otwory strzeleckie ukryte za pierwszą arkadą przejazdu, natomiast sam przejazd zamykano wówczas broną oraz zwodzonym mostem, którego tylna część w momencie podnoszenia przejazdu opuszczana była do dołu utworzonego w przejeździe bramnym. Dodatkowo przed przekopem usytuowano przedbramie, być może powstałe na miejscu starszego zniszczonego barbakanu. Zdobycie zamku przez Walijczyków uświadomiło Anglikom jego słabe strony, gdyż obrona południowej części górnego podzamcza wzmocniona została dwoma czworobocznymi wieżami, czy też basztami, oboma dostawionymi do lica muru na stoku przekopu.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zamek przetrwał w szczątkowej formie. Obecnie najbardziej wyróżniającym się elementem jest główna brama zamkowa składająca się z dwóch baszt flankujących przejazd pomiędzy nimi. Niestety nie zachowała się jej tylna część. Na południe od niej widać nie zachowaną w całości narożną basztę z wydatnymi ostrogami. Na północ od bramy znajdują się natomiast relikty, przebudowanego później donżonu, czy też muru wieńczącego ziemny kopiec (shell keep). Przetrwały również relikty jednej z czworobocznych XV-wiecznych baszt (południowej).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Ludlow N., Carmarthen castle, Cardiff 2014.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.