Historia
Zamek Carew został wzniesiony na początku XII wieku, na miejscu starych obwałowań z epoki żelaza. Powstał z fundacji Geralda de Windsor, konstabla zamku Pembroke, który około 1100 roku ożenił się z Nest, księżniczką Deheubarth, córką Rhysa ap Tewdwra. Nest jako część posagu otrzymała okoliczne ziemie, na których Gerald postanowił wznieść swą siedzibę, powstałą jeszcze w konstrukcji drewniano – ziemnej. Po raz pierwszy odnotowana została ona w źródłach pisanych jako „domus de Carrio” w 1212 roku. Zamek stanowił wówczas część władztwa earlów Pembroke, jako honorowa baronia zobowiązana do służby pięciu rycerzy.
Gerald de Windsor pozostawił syna Williama, który przed śmiercią w 1173 roku prawdopodobnie rozbudował zamek o murowaną wieżę mieszkalną. Ewentualnie do jej budowy przyczynić się mógł Odo, jeden z trzech synów Williama i jego następca w Carew. Odo zmarł przed 1207 rokiem, pozostawiając majątek kolejnemu Williamowi. Jego dobra zostały z nieznanych przyczyn tymczasowo zajęte przez króla Jana, w trakcie wyprawy do Irlandii w 1210 roku, i zwrócone dwa lata później. Kolejna rozbudowa zamku miała miejsce w drugiej połowie XIII wieku, za życia zmarłego w 1297 roku Nicholasa, a następnie na przełomie XIII i XIV wieku, za jego syna o tym samym imieniu, zmarłego w 1311 roku. Ojciec i syn byli na tyle dumni ze swej rozbudowanej siedziby, że tytułowali się „de Carew”, pomimo że posiadali też dobra Moulsford w hrabstwie Berkshire.
W XIV wieku zamek omijały zawieruchy wojenne, lecz ród jego właścicieli stopniowo podupadał. Ostatecznie w 1480 roku sir Edmund Carew odprzedał rodową siedzibę Rhys ap Thomasowi, jednemu z czołowych zwolenników dynastii Tudorów i króla Henryka VII. Nowy właściciel, wielki i wpływowy posiadacz ziemski, podjął się przebudowy, przekształcającej średniowieczny zamek w wygodniejszą do zamieszkania późnogotycką rezydencję. Funkcje militarne zeszły już wówczas w Carew na dalszy plan, gdyż do obrony Rhys posiadał silniejszy zamek w nieodległym Pembroke. W Carew natomiast w 1507 roku urządził wielki turniej z okazji pasowania na rycerza orderu podwiązki. Do śmierci w 1524 roku Rhys cieszył się niezachwianym zaufaniem Henryka VII i Henryka VIII, dzięki czemu mógł w swych walijskich dobrach sprawować niczym nie skrępowane rządy.
W 1531 roku wnuk Rhysa, Rhys ap Gruffudd, popadł w niełaskę i został stracony przez króla Henryka VIII pod zarzutami zdrady. W ten sposób zamek Carew stał się własnością królewską, a następnie w 1558 roku został podarowany sir Johnowi Perrot, późniejszemu zastępcy króla w Irlandii (ang. Lord Deputy of Ireland). John Perrot przeprowadził ostatnią istotną modyfikację zamku. By powiększyć swą siedzibę i polepszyć walory rezydencjonalne, ufundował on renesansowe północne skrzydło zamku. Perrot zmarł w 1592 roku przed zakończeniem prac, po tym jak został uwięziony na zamku Tower w Londynie pod zarzutem zdrady. Aktem łaski pozwolono przejąć Carew jego synowi Thomasowi, lecz ten zmarł już w 1594 roku. Po raz kolejny zamek wrócił pod zarząd Korony, przez co kilkukrotnie oddawany był w dzierżawę różnym najemcom, a następnie został odkupiony przez angielską gałąź rodziny de Carew w 1607 roku.
W czasie angielskiej wojny domowej z XVII wieku zamek został ufortyfikowany przez rojalistów. Po trzykrotnym przejściu z rąk do rąk i częściowym zniszczeniu muru południowego, po zakończeniu działań wojennych został zwrócony właścicielom. Rodzina Carew zamieszkiwała we wschodnim skrzydle do około 1686 roku, kiedy to George, ówczesny właściciel, po raz ostatni pisał się z zamku Carew. W 1687 roku Katherine, wdowa po George’u, udzielając dzierżawy części walijskiego majątku, pisała się już z Crowcombe. Przez krótki okres czasu dzierżawcy wykorzystywali część zabudowań do celów gospodarczych, ale wkrótce zamek został opuszczony i popadł w ruinę. Prace naprawcze zaczęto przeprowadzać dopiero od 1984 roku.
Architektura
Zamek usytuowano na niewielkim wyniesieniu terenu u południowego brzegu rzeki Carew, na zachodzie znajdującej ujście do Cleddau Ddu i morza, co dawało możliwość dostarczania zaopatrzenia dużymi łodziami, a jednocześnie zapewniało kontrolę pobliskiej przeprawy. Teren ten w chwili budowy zamku zajmowany był przez pozostałości obwałowań z epoki żelaza, w postaci pięciu lub sześciu ziemnych wałów oraz poprzedzających je rowów, które odcinały na wschodzie cypel wzniesienia. Pomimo tego miejsce wybrane pod budowę zamku nie miało zbyt dużych walorów obronnych, o ile na jego dalszym przedpolu nie rozciągały się obszary podmokłe lub bagienne. Kluczową kwestią musiały być względy strategiczne, z możliwością morskiego zaopatrywania budowli na czele. W trakcie budowy podzamcza stare obwałowania zostały zasypane i zniwelowane, w celu zapewnienia miejsca dla nowego założenia obronnego.
Pod koniec XII wieku Carew posiadało formę stosunkowo obszernego, ale w większości drewniano – ziemnego założenia. Najstarszą murowaną budowlą była czworoboczna wieża mieszkalna, w przyziemiu pełniąca rolę bramy. Usytuowano ją za starymi obwałowaniami z epoki żelaza oraz za przekopem, mniej więcej pośrodku czołowej części zamku, gdzie prawdopodobnie włączona była w palisadowy obwód obwarowań. W krótkim czasie po ukończeniu wieży, a być może jeszcze nawet w trakcie prac budowlanych, zaczęto wprowadzać szereg zmian w pierwotnym projekcie. Od południa mur pogrubiono celem osadzenia latryny z kanałem na nieczystości, a także podwyższono, aby nad przejazdem bramnym znajdowały się dwie niskie kondygnacje zamiast jednej. Około połowy XIII wieku łuk bramy został zablokowany, natomiast w przyziemiu wieży zbudowano małe pomieszczenie, do którego można było dotrzeć z dziedzińca.
Gruntowna przebudowa z trzeciej ćwierci XIII wieku oraz z początku XIV wieku, doprowadziła do powstania w pełni murowanego obwodu obronnego zamku. Zbudowano kamienny mur na planie zbliżonym do czworoboku, w który od strony wschodniej włączono starą wieżę mieszkalną. Została ona zlicowana od strony frontowej z nową kurtyną, tak że cała jej bryła znalazła się wewnątrz dziedzińca. Ponadto obronę zapewniły dwie narożne cylindryczne wieże po stronie zachodniej, narożna wieża południowo – wschodnia o półkolistym kształcie, północno – wschodnia wieloboczna wieża z kaplicą zamkową oraz sąsiadujący z nią narożny budynek o wieżowej formie. Prawdopodobnie pośrodku kurtyny południowej mieściła się pierwotnie jeszcze jedna, półkolista lub czworoboczna wieża, mieszcząca wewnątrz między innymi kuchnię. Północna strona zamku, jako najbezpieczniejsza (zwrócona w stronę rzeki) najpewniej chroniona była lekko załamaną kurtyną muru. Jedynie w pobliżu narożnika północno – wschodniego mogła się ewentualnie znajdować niewielka wieżyczka o kolistym rzucie. W ramach prac nad wschodnią częścią zamku zasypano oryginalny rów i wykopano nową suchą fosę, przekopaną nieco bardziej na wschodzie.
Wieże zachodnie wyposażono w charakterystyczne wydatne ostrogi, pełniące rolę przypór i ograniczające martwe pola ostrzału. Obie miały średnicę około 10,5 metrów, lecz usytuowane były nieregularnie, bowiem północno – zachodnią ustawiono pod kątem 40 stopni w stosunku do budynku auli. W ten sposób zamaskowano furtę, która funkcjonowała w dolnej partii wieży. Wieża północno – zachodnia wyróżniała się najniższym położeniem spośród wszystkich budowli zamku, co wynikało ze spadku terenu w stronę rzeki. Uzyskała także cieńsze mury i przestronniejsze wnętrza w porównaniu z wieżą południowo – zachodnią, z racji usytuowania w bezpieczniejszym miejscu. Obie wieże zwieńczono przedpiersiem posadzonym na konsolach, za którym funkcjonowała niezadaszona galeria obronna. Ponad nią dodatkowo wystawały wieżyczki strażnicze, będące przedłużeniem klatek schodowych. Wnętrza obu wież mieściły podsklepione przyziemia na rzutach czworoboków oraz dwie górne kondygnacje z pomieszczeniami wielobocznymi. Piętra mogły pełnić role mieszkalne, gdyż wyposażone były w kominki i latryny z kanałami wyprowadzonymi przez ostrogi. Przyziemia z krzyżowymi otworami strzeleckimi służyły wyłącznie celom obronnym.
Wieża południowo – wschodnia wyróżniała się lokalizacją, bowiem była w całości wysunięta przed główny obwód obronny i połączona z zewnętrznym murem wschodniego parchamu. Półkolistą częścią skierowana była w stronę południową, na przedpole zamku, natomiast skierowana na podzamcze ściana wschodnia była grubsza od pozostałych w celu pomieszczenia w grubości muru latryn. Z tego też względu mur parchamu łączył się z tylną częścią wieży, a nie przednią, aby fekalia spadały poza obręb zamku. Kolejną cechą charakterystyczną wieży było wyjątkowo wysokie przedpiersie, przebite szczelinowymi otworami strzeleckimi. Podobnie jak w innych wieżach zostało ono osadzone na wystających z lica ścian wspornikach. We wnętrzu pierwsza i druga kondygnacja przykryte zostały prostymi sklepieniami kolebkowymi, a trzecia stropem lub otwartą więźbą dachową. Przyziemie pierwotnie pełniło wyłącznie rolę obronną. Piętra miały dostęp do latryn, ale tylko na najwyższej kondygnacji umieszczono kominek. Nie było pomiędzy nimi klatki schodowej, dlatego na każdy poziom prowadzić musiały osobne drzwi, w przypadku pięter wiodące z sąsiedniego budynku przy bramie, a w przypadku przyziemia skomunikowane z parchamem. Możliwe jednak, iż sklepienia wstawiono wtórnie, natomiast początkowo między kondygnacjami funkcjonowały drabiny. Ponadto u schyłku średniowiecza, gdy względy obronne przestały odgrywać rolę, w przyziemiu przepruto furtę wiodącą poza zamek.
Główna przestrzeń mieszkalno – reprezentacyjna zamku zajęła zachodnią część dziedzińca. Umieszczony tam budynek wielkiej auli (ang. great hall) zajmował całą długość zachodniej kurtyny muru, pomiędzy dwoma narożnymi wieżami. Otrzymał wymiary 25 x 8 metrów i bardzo grube mury dochodzące z trzech stron aż do 3 metrów szerokości, oprócz nieco cieńszej ściany zwróconej ku dziedzińcowi. W ich koronie poprowadzony był chodnik straży, podobnie jak w kurtynach zabezpieczony blankowanym przedpiersiem. Na poziomie pierwszego piętra budynek mieścił reprezentacyjną dużą salę – aulę, przykrytą otwartą więźbą dachową i osadzoną ponad sklepionymi pomieszczeniami magazynowymi na parterze. Przyziemie dostępne było schodami północnymi i południowymi, utworzonymi w grubości masywnego muru, a także skomunikowane z sąsiednimi wieżami. Doświetlały go szczelinowe otwory, od wewnątrz rozglifione i osadzone w szerokich wnękach. Sklepienie podzielone było na dwa rzędy przęseł, być może rozdzielonych centralnymi filarami. Wnętrze dużej sali piętra, podobnie jak przyziemie, połączone było z narożnymi wieżami. W południowej części auli znajdowała się drewniana galeria dla minstreli, dostępna schodami w grubości muru. Jej górna część była otwarta na aulę, zaś dolna mogła być odcięta drewnianymi przegrodami, tworzącymi wejściowy przedsionek przed główną częścią komnaty. Oświetlenie auli zapewniały trzy większe okna wychodzące na stronę zachodnią, jedno południowe nad galerią minstreli oraz trzy okna wschodnie, z których północne na początku XVI wieku przekształcono w późnogotycki trójboczny wykusz okienny. W jego ścianie północnej utworzono wąski korytarz, wiodący do latryny w wieżyczce przy północnej kurtynie zamku. Ogrzewanie auli zapewniały dwa duże kominki, osadzone naprzeciwko siebie pośrodku ścian wzdłużnych.
Na początku XVI wieku wejście do auli poprzedzono od strony dziedzińca przedsionkiem, utworzonym w pobliżu południowo – zachodniego narożnika dziedzińca. Przedsionek miał aż trzy kondygnacje, z których środkową stanowiło poprzedzone szerokimi schodami wejście. Wnętrze przedsionka komunikowało dziedziniec z aulą, a także z południowym przejściem, które następnie na drewnianym ganku podtrzymywanym przez kamienne konsole, wiodło wzdłuż kurtyny muru obronnego do wieży z kuchnią. Przyziemie przedsionka wypełniała mała podsklepiona komora, dostępna od północy, doświetlana szczelinowymi otworami od południa i wschodu. Drugie piętro otwierało się na dziedziniec dużym czworobocznym oknem czterodzielnym, umieszczonym nad panelem herbowym z insygniami króla Henryka VII. Zwieńczenie przedsionka miało formę niezadaszonej galerii ukrytej za blankowanym przedpiersiem, osadzonym na wysuniętych z lica muru konsolach.
W narożniku północno – wschodnim dziedzińca usytuowany został kolejny budynek tzw. mniejszej auli (ang. lesser hall). Początkowo mieścił on dwie kondygnacje: sklepione przyziemie o funkcji gospodarczej oraz górną komnatę mieszkalną. Przyziemie auli było ciemnym, obszernym pomieszczeniem o wymiarach około 6 x 15 metrów, od końca XV wieku podzielonym na dwie komory i przykrytym sklepieniem kolebkowym o odcinkowym przekroju, podpartym przez kilka czworobocznych filarów przyściennych. We wschodniej części budynku znajdował się długi korytarz, doświetlony szeroko rozglifionym do wnętrza otworem strzeleckim. Łączył on gospodarcze przyziemie z trójprzęsłową podsklepioną dolną częścią wieży z kaplicą i sąsiednim wieżowym budynkiem w narożniku, a także ze spiralną klatką schodową, przy czym drzwi na końcu korytarza, tuż przed wieżą, zamykane były ryglem osadzanym do otworu w murze. Komnata auli na piętrze pierwotnie zwieńczona była otwartą więźbą dachową. Połączona była z kaplicą w wieży, a ta z pomieszczeniami mieszkalnymi dla księdza, umieszczonymi w wieżowym budynku po stronie północnej. W ich skład wchodziła większa komnata z kominkiem, mniejsze pomieszczenie nieogrzewane oraz komora latryny. Bardzo podobny zestaw pomieszczeń umieszczono też na trzeciej kondygnacji narożnego budynku. Sama kaplica przykryta była dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym oraz zamknięta na wschodzie trójbocznie. Zaopatrzono ją w kamienną piscinę, ścienną wnękę i kropielnicę przy wejściu. Bardzo niecodziennym rozwiązaniem było umieszczenie w kaplicy kominka, który prawdopodobnie był elementem pierwotnego wyposażenia. Nad pomieszczeniem sakralnym funkcjonowała jeszcze przestrzeń trzeciej kondygnacji wieży.
Na przełomie XV i XVI wieku zespół północno – wschodnich zabudowań mieszkalno – reprezentacyjnych powiększono o trzecią kondygnację nad aulą i czwartą kondygnację nad narożnym budynkiem północno – wschodnim, który dzięki temu przewyższył wieżę z kaplicą. Wzniesiono również dobudówkę o wymiarach około 6 x 7,6 metra, dostawioną do tylnej części starej wieży bramnej, która częściowo uległa rozbiórce, a częściowo przebudowie. W przyziemiu nowej części umieszczono niewielkie pomieszczenie z małym kominkiem w ścianie południowej, połączone z przejazdem bramnym na południu i dolną częścią auli na północy. Obok niego znajdowało się przykryte wysoko założoną kolebką ciasne pomieszczenie przyziemia starej wieży, czyli pierwotny przejazd bramny z końca XII wieku. Pierwsze piętro dobudówki zajęła szeroka klatka schodowa, dostępna z zewnątrz za pomocą rampy i połączona z główną częścią auli oraz z kolejnym niewielkim, ogrzewanym kominkiem pomieszczeniem na tyłach starej wieży. Na drugim piętrze klatka schodowa wiodła do większego pomieszczenia, powstałego z połączenia dobudówki i starej wieży. Również to komnata była ogrzewana kominkiem, choć został on umieszczony w ścianie północnej.
Wjazd na dziedziniec prowadził przez bramę umieszczoną na południe od pierwotnej wieży z końca XII wieku. Nowsza brama z końca XIII wieku, nawet po rozbudowie z początku XIV stulecia, nie była konstrukcją zbyt wyszukaną. Wyposażono ją w długi na nieco ponad 9 metrów przejazd bramny, zamykany w tylnej części dwuskrzydłowymi wrotami z trzema ryglami i broną. Przypuszczalnie dodatkowe wrota znajdowały się w części przedniej. W surowym, pozbawionym detalu sklepieniu, umieszczono trzy tak zwane mordownie, czyli otwory do rażenia napastników z góry. Dodatkowo jeden szczelinowy otwór strzelecki flankował przejazd od południa. Zapewne uznano to za wystarczające zabezpieczenia, tym bardziej że wjazd w bliskiej odległości flankowały dwie wieże, a od wschodu utworzony był parcham o szerokości 15 metrów, z zewnętrznym murem i późnogotyckim czworobocznym budynkiem bramnym o wymiarach 6 x 5,5 metra, poprzedzonym przekopem o szerokości około 6,6 metra. Zewnętrzny budynek bramny zamykany był w przyziemiu wrotami blokowanymi zestawem trzech masywnych rygli zasuwanych do otworów w murze, ale nie miał brony, a tym bardziej zwodzonego mostu. Na piętrze mieściło się ogrzewane kominkiem pomieszczenie odźwiernego, z którego spiralna klatka schodowa wiodła na górną niezadaszoną galerię obronną. Jej przedpiersie od zewnątrz osadzono na rzędzie kamiennych wsporników, natomiast klatkę schodową podwyższono do formy małej wieżyczki strażniczo – obserwacyjnej. W przedpiersiu dla wygody straży utworzona została niewielka latryna.
Obwarowania wschodniego parchamu oddzielały zamek od przedzamcza, także ufortyfikowanego kamiennym murem z poprzedzonym przekopem budynkiem bramnym na wschodzie. Mur podzamcza oraz oba budynki bramne zwieńczone zostały pod koniec średniowiecza nowym krenelażem. Jego zredukowane blanki miały jednak niewielkie rozmiary i zapewne bardziej służyły celom dekoracyjno – symbolicznym, niż stanowiły realne zabezpieczenie dla obrońców. Zabudowa mieszkalno – gospodarcza podzamcza prawdopodobnie przystawiona była do wewnętrznych elewacji muru obronnego lub zlokalizowana w bliskiej jego odległości, tak by pośrodku pozostawała droga przelotowa do głównej części zamku. Większość zabudowań podzamcza zapewne była lekkiej konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, ale wyróżniał się długi na około 22 metry murowany budynek w północnej części majdanu, oddalony o około 4 metry od muru obronnego.
Stan obecny
Zamek przetrwał do czasów współczesnych w postaci stosunkowo dobrze zachowanej trwałej ruiny, z czytelnym prawie pełnym układem przestrzennym. Jedynie fragment muru południowego nie ma dziś pierwotnej wysokości, jest też w części nowożytnym załataniem wyłomu spowodowanego walkami z XVII wieku. Ponadto nie zachował się mur obronny podzamcza, a prawie wszystkie zabudowania nie mają dziś dachów (jedynie budynek mniejszej auli jest obecnie zadaszony). Niestety średniowieczny wygląd zamku częściowo zamazały przebudowy z drugiej połowy XVI wieku, zwłaszcza dodanie skrzydła północnego z wielkimi oknami w stylu renesansu elżbietańskiego. W pozostałych zabudowaniach większość detalu architektonicznego pochodzi z czasów późnogotyckiej przebudowy z przełomu XV i XVI wieku oraz z okresu renesansowych prac budowlanych. Zamek dzierżawiony i zarządzany jest przez Park Narodowy Pembrokeshire Coast, który udostępnia go turystom.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Carew Castle Archeological Project, red. D.Austin, Lampeter 1995.
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
King D.J.C., Perks J.C., Carew Castle, Pembrokeshire, „The Archaeological Journal”, Vol. 119/1962.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of South-West Wales, Malvern 1996.
Walker R.F., Carew Castle, „Archaeologia Cambrensis”, Vol. 105/1956.