Historia
Pierwszy zamek w Caldicot zbudowany został prawdopodobnie w pierwszej ćwierci XII wieku z inicjatywy Waltera Fitz Rogera, szeryfa Gloucester, który ufundował drewniano – ziemne fortyfikacje typu motte. Po śmierci jego syna Milo Fitz Waltera i bezpotomnym zakończeniu życia przez jego pięciu synów, zamek przeszedł w ręce Humphreya II de Bohun, earla Hereford, który poślubił Margaret, najstarszą córkę Milo. To właśnie najprawdopodobniej jego wnuk Henry przed 1220 rokiem ufundował murowany donżon, a tegoż syn, Humphrey de Bohun, drugi earl Hereford, po 1221 roku a przed 1275 rokiem, utworzył obwód kamiennych murów obronnych zamku. Następny okres aktywności budowlanej trwał od końca XIII wieku do drugiej ćwierci XIV stulecia, kiedy to na zamku utworzono zespół okazałych zabudowań mieszkalnych.
Rodzina Bohun stała się możnym rodem i posiadała Caldicot przez ponad dwa stulecia. Gdy w 1373 roku bez męskiego spadkobiercy zmarł Humphrey de Bohun, siódmy earl Hereford, jego własność przeszła w ręce córek: Eleanor (Alianore) i Mary. Mary de Bohun w 1381 roku poślubiła wnuka Edwarda III, Henrego Bolingbroke, późniejszego króla Henryka IV, natomiast Eleanor, która była dziedziczką Caldicot, już w 1376 roku wyszła za Thomasa of Woodstock, późniejszego księcia Gloucester. Jako że był on wujem króla angielskiego Ryszarda II i odgrywał ważną rolę na dworze, w zamku Caldicot przebywał rzadko. Dopiero zamieszki społeczne i rewolta chłopska skłoniły Thomasa do spędzenia większej ilości czasu w jego walijskich posiadłościach. W latach 80-tych XIV wieku zarządził on między innymi rozbudowę bramy południowej, odtąd mieszczącej główne pomieszczenia mieszkalne na zamku, a także budowę wieży zwanej Woodstock.
W miarę upływu czasu stosunki między królem a jego wujem stały się napięte. W 1397 roku Thomas został porwany, oskarżony o zdradę i zamordowany. Jego majątek częściowo skonfiskowano, częściowo przekazano w ręce córki, Anne Woodstock, która poślubiła Edmunda, earla Stratford. Ich syn Humphrey zachował kontrolę nad zamkiem, został też pierwszym księciem Buckingham. W 1521 roku, po śmierci ostatniego potomka Thomasa Woodstocka, Edwarda, trzeciego księcia Buckingham, także ściętego pod zarzutem zdrady, Caldicot stało się częścią Księstwa Lancaster. Zamek przestał wówczas pełnić funkcje rezydencjonalne i wraz z okolicznym majątkiem zaczął być oddawany w dzierżawę różnym właścicielom. Dzierżawcy zainteresowani byli głównie dochodami z dóbr ziemskich, dlatego nie inwestowali w stare zabudowania zamku, przez co stopniowo popadł on w zaniedbanie, a następnie w ruinę.
Podczas XVII-wiecznej wojny domowej Caldicot zostało obsadzone przez garnizon rojalistów, co przyczyniło się do częściowego zniszczenia zamku pod koniec lat 40-tych XVII wieku przez siły parlamentarne. Do połowy XIX wieku malownicze ruiny okazjonalnie wykorzystywane były przez lokalną społeczność wiejską. W 1885 roku zostały sprzedane znanemu entuzjaście średniowiecznych zamków, Josephowi Richardowi Cobbowi, który podobnie jak w Manorbier i Pembroke rozpoczął remont i częściową odbudowę, mającą na celu przekształcenie Caldicot w dom rodzinny. Prywatną siedzibą zamek pozostał do 1963 roku, kiedy to wykupiła go instytucja rządowa.
Architektura
Zamek zbudowany został na niewielkim wyniesieniu terenu, w zakolu strumienia Nedern, po zachodniej stronie jednego z jego licznych zakoli. Obszar ten pozbawiony był poważniejszych naturalnych przeszkód, za wyjątkiem podmokłych i bagiennych w średniowieczu łąk po obu stronach strumienia, zwłaszcza w pobliżu jego ujścia na południu do szerokiego estuarium rzeki Severn.
W planie zamek otrzymał kształt zbliżony do owalu wielkości 100 x 66 metrów. Pod koniec XIII wieku składał się z muru obronnego połączonego na północy z usytuowanym na ziemnym kopcu okrągłym donżonem, oraz wzmocnionego podkowiastą wieżą południowo – wschodnią i cylindryczną wieżą południowo – zachodnią. Brama wjazdowa na obszerny dziedziniec zamku znajdowała się początkowo po stronie zachodniej, umieszczona w Wieży Bohuna o kształcie wydłużonej podkowy, z przejazdem bramnym usytuowanym podobnie jak na zamku Pembroke w ścianie bocznej. Gospodarcze przedzamcze ulokowano na zachód od zamku.
Najstarszym murowanym elementem zamku był cylindryczny donżon o średnicy około 10,6 metra i wysokości co najmniej 13 metrów, usytuowany w północno – zachodniej części założenia, na niewielkim ziemnym kopcu. Kopiec ten otaczała sucha fosa, przekopana także od strony dziedzińca wyznaczonego przez późniejszy obwód murów. Donżon wzniesiony został z ciosów układanego równymi warstwami piaskowca, w odróżnieniu od muru obwodowego, wykonanego z mniejszych i jedynie z grubsza opracowanych piaskowcowych kamieni. U podstawy opięty został cokołem z lekko sfazowanym gzymsem, natomiast w górnej części uskokiem muru, nad którym utworzono rząd czworobocznych otworów, zapewne służących do montowania ganku hurdycji. Zwieńczenie wieży pierwotnie miało formę blankowanego przedpiersia. Donżon przypominał podobne budowle z Bronllys czy Tretower, za wyjątkiem małego, półkolistego wybrzuszenia wystającego z zachodniej partii budowli, a więc w stronę przedpola zamku. Wieżyczki tego rodzaju przeważnie mieściły klatki schodowe, ale w Caldicot utworzono w niej tylko komorę więzienną w dolnej części, dostępną włazem z góry, nad którym przestrzeń wypełniono masą pełnego muru.
Masywne mury donżonu o grubości 2,7 metra mieściły trzy piętra nad osadzonym w kopcu przyziemiem. Najniższa kondygnacja prawdopodobnie pełniła rolę spiżarni lub magazynu. Wyposażona miała być w studnię na wypadek oblężenia i wysoko osadzony otwór wentylacyjny. Wejście do wieży prowadziło po drabinie lub drewnianych schodach na poziom pierwszego piętra, wpierw do korytarzowego przedsionka w grubości muru, a dalej do głównego pomieszczenia, przy czym drzwi wejściowe donżonu można było blokować ryglem zasuwanym do otworu w murze. Komunikację w dół do ciemnej komory przyziemia zapewniały schody w grubości muru, a stamtąd klapa w podłodze prowadziła do wspomnianej powyżej celi więziennej. W górę natomiast wiodła spiralna klatka schodowa, podobnie jak schody w dół, dostępna z korytarza wejściowego. Pomieszczenie na pierwszym piętrze wyposażono w cztery równomiernie rozmieszczone otwory strzeleckie oraz w kominek. Główna komnata mieszkalna znajdowała się na drugim piętrze. Była nieźle oświetlona dwoma oknami z bocznymi siedziskami (po jednym na północy i południu), również była ogrzewana kominkiem, a przejście z północnej wnęki okiennej prowadziło do komory w murze i drewnianego wykusza o funkcji latryny. Na poziomie najwyższej kondygnacji obronnej ostrołuczny portal zapewniał komunikację z drewnianym gankiem hurdycji.
Podkowiasta wieża bramna była znacznie wysunięta w stronę fosy i niesymetrycznie połączona z sąsiednimi kurtynami muru obronnego, przez co południowa ściana po zewnętrznej stronie obwodu była krótsza od północnej. W krótszej południowej umieszczono przejazd bramny, najpewniej osiągany poprzez drewniany most przerzucany przez fosę. Przejazd osadzono dość wysoko, ponad gzymsem wydatnego cokołu z pochyłymi elewacjami. Wnętrze przejazdu zamykane było broną i chronione dwoma otworami tak zwanych mordowni, służących do rażenia przeciwka z górnej kondygnacji. Koronę murów wieży bramnej, podobnie jak w donżonie, wieńczyć mogła hurdycja, montowana do czworobocznych gniazd w murze oraz na wystających z lica wspornikach.
Cylindryczna wieża południowo – zachodnia otrzymała 7,2 metra średnicy. Wystawała prawie w całości przed kurtyny przyległych murów, dzięki czemu można było z niej prowadzić boczny ostrzał. Od sąsiednich kurtyn i wieży bramnej odróżniała się brakiem gzymsu cokołowego oraz materiałem budowlanym, bardziej przypominającym ten zastosowany w donżonie. Zwieńczona była krenelażem z otworami strzeleckimi, lecz mogła być też wyposażana w drewniany ganek hurdycji, montowany w gniazdach i na wspornikach. Ponadto obronę zapewniały rozmieszczone na dwóch poziomach krzyżowe otwory strzeleckie z kolistymi powiększeniami w dolnych częściach dla kuszników (ang. oillet). Wewnątrz wieża mieściła dwie kondygnacje połączone schodami w grubości muru, była więc niewiele wyższa od połączonego z nią chodnika straży w koronie muru obronnego.
Wieża południowo – wschodnia otrzymała 10 metrów szerokości i aż 15,6 metrów długości. Choć różniła się rzutem od wieży południowo – zachodniej, to jej podstawę również wzmacniały pochyłe elewacje cokołu (ujętego gzymsem), mury przeprute były krzyżowymi otworami strzeleckimi, a ich zwieńczenie stanowił krenelaż ze strzelnicami w merlonach oraz hurdycja. Ponad gospodarczo – obronnym przyziemiem wieża mieściła pomieszczenie mieszkalne. Ogrzewał je kominek, a oświetlały od strony polnej trzy prostokątne okna, zapewne wtórnie osadzone ponad krzyżowymi otworami strzeleckimi. Wewnątrz okna te miały boczne, kamienne siedziska, utworzone w ten sposób, iż siedząca osoba miała otwór strzelecki na wysokości nóg. Dodatkowo w bocznej ścianie północno – wschodniej na piętrze utworzono duże okno z dwudzielnym maswerkiem, od wewnątrz osadzone w wysokiej wnęce z profilowanym wałkiem obramieniem.
Około pierwszej ćwierci XIV wieku, lub najpóźniej w latach 40-tych XIV stulecia, wzniesiono drewniany budynek reprezentacyjnej auli (ang. great hall) przy południowej kurtynie muru obronnego, po zachodniej stronie podkowiastej wieży południowo – wschodniej. Zewnętrzną ścianę budynku utworzył przebudowany wówczas kamienny mur obronny, u podstawy którego pozostawiono dwie duże ostrołuczne wnęki nieznanego przeznaczenia. W przyziemiu budynku utworzono pomieszczenie magazynowo – gospodarcze, doświetlane od strony południowej otworami szczelinowymi. Na piętrze umieszczono salę reprezentacyjną, oświetlaną trzema ostrołucznymi oknami maswerkowymi. Na zachód od niej znajdować się mogły pomieszczenia mieszkalne z pojedynczym wąskim oknem zamkniętym oślim grzbietem i bardziej ozdobnym oknem dwudzielnym. Fragment kurtyny muru po wschodniej stronie wieży podkowiastej przebudowany został pod koniec XIV wieku lub w XV stuleciu, stanowiąc odtąd zewnętrzną ścianę budynku zaopatrzonego od czoła w trzy wieloboczne wieżyczki. Wieżyczki te zaopatrzono w wąskie otwory szczelinowe, budynek zaś w większe jedno i dwudzielne gotyckie okna.
W pierwszej połowie XIV wieku Humphrey de Bohun w południowej części obwodu wzniósł nowy zespół bramny. Został on w drugiej połowie XIV wieku przebudowany i powiększony, otrzymując oprócz funkcji obronnych także rezydencjonalne. Składał się z głównego, prostokątnego w planie budynku, flankowanego dwoma smukłymi czworobocznymi wieżyczkami latrynowymi: mniejszą zachodnią i większą wschodnią. Wszystkie trzy części w przyziemiu wzmocniono cokołem z pochyłymi elewacjami, od strony zewnętrznej schodzącym do dna fosy. Wszystkie też zwieńczono blankowanym przedpiersiem, w wieżyczkach osadzonym na konsolach i tworzącym machikuły. Centralnie umieszczony przejazd zaopatrzono w dwie brony, dwoje wrót i otwory tak zwanych mordowni. Te ostatnie przepruto w odcinkowym sklepieniu, pomiędzy profilowanymi gurtami przed pierwszą broną. W przedniej części przejazdu przepruto także boczny otwór dla odźwiernego, w środkowej natomiast utworzono dwie odcinkowo zamknięte wnęki na sedilia. Nad nimi rozpostarto dwa przęsła żebrowego sklepienia, osadzonego na figuralnych wspornikach. Przejazd bramny flankowały dwa pomieszczenia straży, dostępne ostrołucznymi portalami. Co ciekawe od strony czołowej pomieszczenia te zaopatrzono nie w strzelnice, lecz w dekoracyjne okna zamknięte trójliśćmi i osadzone w profilowanych prostokątnych wnękach. Na pierwszym piętrze, dostępnym prostymi schodami osadzonymi w grubości zachodniego muru, znajdowała się jedna duża komnata mieszkalna, skomunikowana długimi korytarzami w grubości murów z bocznymi wieżyczkami. Jej oświetlenie zapewniały dość szerokie okna osadzone w płytkich wykuszach, pierwotnie podpartych pojedynczymi konsolami w postaci płaskorzeźbionych głów. Okna piętra zamknięte były trójlistnymi maswerkami z szerokimi środkowymi płatkami zamykanymi oślimi grzbietami.
W drugiej połowie XIV wieku dobudowana została także północno – wschodnia wieża, zwana od nazwiska fundatora Wieżą Woodstocka. Otrzymała ona podstawę na planie czworoboku o wymiarach 7,8 x 7,3 metra, wyżej ze ściętymi czołowymi narożnikami. W przyziemiu umieszczono wąski, zamykany broną przejazd bramny i powyżej trzy piętra wyposażone w komnaty mieszkalne. Każdą z nich ogrzewał kominek i oświetlały skierowane ku fosie okna z oślimi grzbietami. Na piętrach znajdowały się też korytarze zakończone latrynami. Komunikację pionową zapewniała spiralna klatka schodowa oraz ostrołuczny portal na pierwszym piętrze, dostępny zewnętrznymi schodami z poziomu dziedzińca. Obronność wieży podnosiły machikuły, umieszczone tylko od strony zewnętrznej. Prawdopodobnie wraz z wieżą wzniesiono na nowo całą północno – wschodnią część muru obwodowego dziedzińca, który otrzymał już dużo mniejszą grubość niż starsze partie, dochodzącą do 1,4 metra szerokości. O późniejszej budowie tych obwarowań świadczyłaby również obecność w murze od strony dziedzińca trzech kominków, ogrzewających niezachowane zabudowania drewniane lub szachulcowe.
Stan obecny
Zamek przetrwał do czasów współczesnych w bardzo dobrym stanie, głównie dzięki odbudowie z końca XIX wieku. Na szczęście nie ingerowała ona mocno w średniowieczną, zabytkową substancję, dzięki czemu oryginalny charakter zamku został zachowany. Obecnie zobaczyć można praktycznie pełny obwód murów zamkowych, cylindryczny donżon, trzy wieże, bramę zachodnią bez zachowanej części wewnętrznej oraz bramę południową która przeszła największą rekonstrukcję. Zamek wraz z małym muzeum udostępniony jest za darmo do zwiedzania, odbywają się w nim także często imprezy plenerowe i okolicznościowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.