Historia
Caerwent, czyli rzymskie Venta Silurium, zostało założone około 75 roku n.e., na ziemiach podbitego przez Juliusza Frontinusa celtyckiego plemienia Sylurów, dlatego uzyskało łacińską nazwę oznaczającą osadę targową tegoż plemienia. Miasto, które znajdowało się na rzymskiej drodze między Isca Augusta (Caerleon) i Glevum (Gloucester), było w przeciwieństwie do powyższych założone zasadniczo dla administracji cywilnej, a nie dla celów wojskowych.
Proces romanizacji Sylurów przebiegał szybko. Początkowo byli oni jedynie dediticii, czyli obywatelami bez statusu i politycznych praw, lecz Venta Silurium wkrótce stało się samorządnym miastem, o czym świadczyła budowa forum i bazyliki w pierwszej połowie II wieku. Jako civitas Venta Silurium stało się plemiennym miejscem zgromadzeń gdzie odbywano sądy i przeprowadzano czynności administracyjne. Dość szybko zmniejszono również nad Sylurami nadzór wojskowy, zwłaszcza po 122 roku, kiedy duża część zasobów i oddziałów została przeniesiona na północną granicę w związku z budową wału Hadriana. Pod koniec II wieku miasto tętniło życiem, prawdopodobnie licząc około 2000-3800 mieszkańców. Choć do tego czasu zostało wzmocnione obwarowaniami, początkowo były to jedynie obwarowania drewniano – ziemne. W III wieku narastało zagrożenie ze strony irlandzkich piratów, a wojskowa restrukturyzacja doprowadziła do wycofania się II legionu Augusta z jego bazy w pobliskim Isca Augusta. Wydarzenia te zainicjowały dalszą rozbudowę miejskich obwarowań, które wraz ze wzrostem zagrożenia najazdami, na przełomie III i IV wieku przekształcono w murowane.
Jeszcze w pierwszej połowie IV wieku miasto przeżywało okres prosperity, sądząc po ilości wybudowanych wówczas nowych budynków oraz ich obfitej dekoracji, jednak pod koniec IV wieku rzymskie siły zbrojne wycofały się z Brytanii, by walczyć w innych częściach imperium. Prawdopodobnie miasto zaczęło wówczas podupadać, chociaż wciąż było zamieszkane. W ciągu następnych stu lat wegetowało, by na początku VI wieku odrodzić się jako stolica wczesnośredniowiecznego walijskiego królestwa Gwent. Wtedy też wykształciła się współczesna nazwa miasta – Caerwent, oznaczająca „warownię Gwent”.
Po inwazji Normanów na Anglię z 1066 roku rozpoczął się okres najazdów na Walię, zarówno przez samego króla, jak i earlów z pogranicznych marchii. Główne zamki normańskie w tym czasie znajdowały się w Chepstow i Cardiff, ale Caerwent było ważne ze względu na położenie na drodze między nimi. Aby zapewnić kontrolę nad drogą, w południowo – wschodnim rogu rzymskich fortyfikacji zbudowano niewielki zamek typu motte. Fortyfikacja ta, która nigdy nie była niczym więcej niż niewielką strażnicą, prawdopodobnie funkcjonowała tylko przez krótki czas. Gdy Chepstow stało się dominującym portem w regionie, Caerwent przekształcił się w niewielką osadę, w której większość dawnego rzymskiego miasta pełniła rolę pastwiska.
Architektura
Początkowo Venta Silurium było niewielką osadą z parunastoma drewnianymi domami rozrzuconymi po północnej stronie rzeki Nedern, wzdłuż drogi z Glevum do rzymskiego fortu na terenie późniejszego Cardiff. W swej ostatecznej formie było sporym jak na Walię organizmem miejskim o wielkości 17,5 ha, choć w skali rzymskich miast w Brytanii jednym z mniejszych. Założone zostało na planie zbliżonym do prostokąta, ze ściętym narożnikiem północno – wschodnim i być może także południowo – wschodnim oraz z lekko wygiętymi mniej więcej w połowie długości odcinkami wzdłużnymi, co mogło wynikać z konieczności dostosowania do naturalnego ukształtowania terenu. Wnętrze Venta Silurium pokryto regularnym układem ulic, które umożliwiły podział miasta na dwadzieścia czworobocznych działek (łac. insulae). Najważniejsza była droga poprowadzona na osi wschód – zachód, umieszczona na linii głównego szlaku handlowo – komunikacyjnego, po bokach której równolegle biegły dwie kolejne ulice, a cztery przecinały ją w regularnych odstępach. Pod względem wzniesionych budynków, Venta Silurium było zasadniczo miniaturową wersją Rzymu i innych najważniejszych miast rzymskich, wyposażoną we wszystkie rodzaje zabudowań użyteczności publicznej, sakralnej i administracyjnej.
Pierwsze obwarowania miejskie składały się z rowu w kształcie litery V i ziemnego wału. Ten ostatni został usypany z ziemi wykopanej w czasie kopania rowu i wzmocniony drewnianymi palami dla stabilności. Był on zwieńczony palisadą, za którą zapewne funkcjonował chodnik dla obrońców. Szerokość wału u podstawy wynosiła 9 metrów, a wysokość przekraczała 1,8 metra. Do miasta prowadziły cztery bramy, po jednaj z każdej strony świata. Brama wschodnia i zachodnia, będące wylotem głównej ulicy, znajdowały się pośrodku obwarowań na danych odcinkach, natomiast północna i południowa były rozmieszczone nieregularnie. Prawdopodobne wynikało to z istnienia już wcześniej ustalonej sieci dróg i zabudowań, skupionych wokół centralnie usytuowanego forum.
Kamienne obwarowania powstałe na przełomie III i IV wieku składały się z muru o wysokości 7-7,5 metrów, z czego co najmniej 2 metry przypadały na blankowane przedpiersie. Grubość muru u podstawy wynosiła aż 3 metry, jednak z powodu odsadzek po wewnętrznej stronie obwodu, szerokość zwężała się u góry do około 2 metrów, co mimo wszystko wystarczało by pomieścić na nim chodnik dla obrońców. Zewnętrzna część muru, nie licząc lekko poszerzonego cokołu, była z grubsza pionowa. Po wewnętrznej stronie muru w odstępach co około 60 metrów umieszczono kamienne występy o pełnej grubości do samej góry zamiast serii odsadzek. Nie miały one za zadanie wzmacniać konstrukcji muru, lecz prawdopodobnie były powiązane z drewnianymi schodami prowadzącymi na chodnik straży w koronie muru, albo stanowiły jego poszerzenie umożliwiające ustawienie balisty. Jako, że kamienne obwarowania znalazły się przed frontem starego wału, to wzdłuż całego obwodu przekopany został wówczas nowy, drugi rów, aby uwzględnić zwiększoną przewagę wysokości, jaką obrońcy mieli z nowych obwarowań. Wewnętrzny przekop znalazł się w odległości 1,5 metra od muru i oddzielony był od zewnętrznego rowu płaskim terenem o szerokości 8-9 metrów. Zewnętrzny przekop otrzymał w przekroju kształt litery U o szerokości 7,3 metra i głębokości 1,8 metra.
Około pięćdziesiąt lat po powstaniu, mur obronny został wzmocniony szeregiem pięciobocznych baszt o maksymalnej szerokości 8,2 metra, wystających w całości przed lico muru obronnego na około 4,7 metra. Były one częściowo otwarte od strony miasta, prawdopodobnie dwukondygnacyjne, z drewnianymi platformami dla obrońców na najwyższym poziomie. Zapewne wraz z murem zaopatrzone były w krenelaż. Ich najniższe kondygnacje służyły jako pozbawiony zewnętrznego oświetlenia magazyn, dostępny wyłącznie z poziomu górnej kondygnacji. Baszty z nieznanych powodów zostały dodane jedynie po północnej i południowej stronie miasta. Sześć wzniesiono od południa, pięć na północy, na obu kierunkach w niezbyt równych odległościach od siebie i nie symetrycznie względem planu Venta Silurum. Teoretycznie bardziej zagrożone, zwrócone ku głównemu szlakowi komunikacyjnemu odcinki wschodni i zachodni pozostawiono bez baszt, być może ze względu na ich krótszą długość. Na południu budowa baszt mogła być związana z rzeką Nedern, która w czasach rzymskich mogła być może była żeglowna i podchodziła bliżej obwarowań, przez co stwarzała zagrożenie wykorzystania przez morskich grabieżców.
Cztery bramy wjazdowe na teren miasta, wraz z budową murów obronnych na przełomie III i IV wieku, zostały również przekształcone na kamienne. Główne wjazdy od wschodu i zachodu składały się z dwóch czworobocznych baszt flankujących położone między nimi przejazdy. W celu udrożnienia ruchu, każdą z tych bram najpewniej zaopatrzono w dwa przejazdy, usytuowane jeden obok drugiego. Baszty przybramne były obustronnie wysunięte przed sąsiednie kurtyny, ale w o wiele znaczniejszym stopniu od strony przedpola, niż od strony miasta. Wysokość baszta zapewne nie przekraczała znacznie korony muru obronnego. Ich wnętrza na poziomie piętra najpewniej skomunikowane były z chodnikiem straży w zwieńczeniu kurtyn, celem zapewnienia nieprzerwanej komunikacji, zwłaszcza z krótkimi odcinkami położonymi bezpośrednio nad przejazdami. Zwieńczenie baszt mogło mieć formę otwartych płaskich platform bojowych, natomiast nieoświetlone przyziemia służyć mogły jako podręczne składy lub izby straży.
Mniej ważne bramy północna i południowa mieściły tylko po jednym przelocie bramnym, który nie był flankowany basztami, lecz sam mógł mieć formę wieżową. Południowa brama wystawała obustronnie przed sąsiednie kurtyny, znacznie z przodu i mniej z tyłu, podczas gdy przód północnej bramy był równy z murem obronnym, a jej występ z tyłu znaczny. Obie bramy miały przejazdy bramne o około 3 metrach szerokości, archiwolty zamknięte półkoliście i osadzone na masywnych gzymsach impostowych, a wnętrza przykryte drewnianymi stropami. Wrota bram były dwuskrzydłowe i musiały mieć wystarczającą wysokość, aby całkowicie zamknąć łukowaty otwór. Obrót wrót zapewniały czopy osadzane w kamiennych gniazdach w progu, a także w górnych gniazdach w kamiennych wspornikach lub w solidnej belce poprzecznej, w obu przypadkach powyżej poziomu korony łuku. Na piętrze znajdować się mogło zadaszone pomieszczenie straży, połączone z chodnikiem straży w koronie kurtyn. Pod koniec funkcjonowania miasta boczne bramy zostały zamurowane, jedynie w celu zachowania komunikacji utworzono małe furty dla pieszych.
W centralnym miejscu Venta Silurium znajdowało się forum wraz z sąsiednią bazyliką, zwrócone fasadą w stronę głównej drogi przebiegającej przez miasto. Forum było otwartym rynkiem otoczonym portykami z rzędami kolumn, które wspierały dach zacieniający sklepy, biura i tawerny, podczas gdy brukowana powierzchnia centralna zapewniała miejsce na stragany. W przyziemiu każdy sklep składał się z pojedynczego pomieszczenia z dużym otwartym frontem, zapewne zamykanym na drewniane okiennice. Wypełniały one zwłaszcza skrzydło wschodnie i południowe, po obu stronach bramy, natomiast skrzydło zachodnie mieściło jedną, podłużną halę z małym pomieszczeniem dla urzędników na północnym krańcu. Wejście na forum prowadziło od południa, od strony głównej ulicy, poprzez arkadowy przejazd bramny.
Bazylika zajmowała północną stronę forum. Był to duży, trójnawowy budynek o wymiarach 80 x 55 metrów i prawdopodobnej wysokości około 20 metrów do poziomu kalenicy dachu, w którym odbywały się sądy, najważniejsze miejskie wydarzenia i uroczystości. W stronę forum bazylika zwrócona była portykiem, podtrzymywanym przez rząd korynckich kolumn. Wysokimi na ponad 9 metrów kolumnami korynckimi rozdzielone było też wnętrza bazyliki na nawy: szeroką środkową i węższe boczne. Na krańcach nawy głównej znajdowały się pomieszczenia zwane trybunałami, przeznaczone dla urzędników wysłuchujących spraw mieszkańców. Z nich wschodnie w późniejszym okresie wyposażono w ogrzewanie piecem akumulacyjnym. W północnej części bazyliki wydzielono rząd pomieszczeń administracyjnych, z których największe służyło jako curia, czyli sala rady. Pomieszczenie to miało posadzkę wyłożoną mozaiką i ściany otynkowane w barwnej kolorystyce. W podłodze utworzono bruzdy, wyżłobione pod drewniane ławy dla obradujących. Unikalnym dla Brytanii elementem były kamienne podstawy pod drewniany podest dla urzędników. Sala rady sąsiadowała z nieco mniejszą świątynią na rzucie kwadratu, zapewne wyposażoną w popiersie cesarza i figurę lokalnego bóstwa. Przez całą szerokość bazyliki pod budynkiem przebiegał kanał, zbierający nadmiar wody deszczowej z rynien i rynsztoków. Przykrywały go masywne płyty piaskowca o wadze prawie jeden tony, na które kładziono bardziej dekoracyjne płytki. Na wysokości nawy południowej przy kanale znajdował się zbiornik na wodę.
W późnych latach III wieku bazylikę poddano znacznej przebudowie. Dach nad nawą główną został rozebrany, a kolumny międzynawowe usunięte. Niektóre ze ścian wzmocniono, podnosząc jednocześnie poziom posadzek, zapewne z powodu osiadania budynku lub przegnicia drewnianych elementów. Prawdopodobnie zmieniło się wówczas przeznaczenie budynku. Przestał on służyć miejskim zgromadzeniom i uroczystościom, jakie odbywały się w nawie głównej i dwóch nawach bocznych, gdyż w ich połączonym wnętrzu rozmieszczono kilka palenisk, wskazujących na prowadzone odtąd wytapianie metalu. Mniejsze z pomieszczeń nadal mogły służyć celom handlowym lub sądowym, aż do porzucenia budowli około połowy IV wieku.
W niedalekiej odległości od forum, po wschodniej stronie, znajdował się rzymsko-celtycki kompleks świątynny. Został on zbudowany dość późno, około 330 roku, na miejscu wcześniejszej świątyni celtyckiej. Nie wiadomo, jakie bóstwa były w nim czczone, mógł to być rzymski Mars lub celtycki Ocelus, możliwe też, iż użytkowany był już przez chrześcijan. Świątynia zbudowana była na planie kwadratu, z wewnętrznym sanktuarium (łac. cella) o strukturze zbliżonej do wieżowego i apsydialną niszą z tyłu, w której mieściły się rzeźby oraz inne obiekty kultu. Do świątyni wchodziło się po długiej ścieżce wychodzącej na ulicę, poprzedzonej przedsionkiem w formie podłużnego budynku. Z zewnątrz prowadziły do niego dwa wejścia, a wewnątrz we wschodniej części mieściło się małe pomieszczenie o apsydialnym zakończeniu, być może kolejna, pomniejsza świątynia. Główne sanktuarium otoczone było obejściem, być może przeznaczonym do przeprowadzania uroczystych procesji i sakralnym dziedzińcem (gr. temnos). W późniejszym okresie po wewnętrznej stronie przedsionka na dziedzińcu wzniesiono pięć pomieszczeń o nieznanym przeznaczeniu, a do ściany obejścia dostawiono dwie sklepione nisze, prawdopodobnie mieszczące posągi.
Na początku II wieku zbudowane zostały publiczne łaźnie, sklepy i zakłady rzemieślnicze, w tym między innymi kuźnia kowala. Budynki sklepowe zlokalizowane były zwłaszcza przy głównej ulicy przebiegającej przez środek miasta ze wschodu na zachód. Łączyły one funkcję komercyjną (część frontowa od strony ulicy, zamykana na drewniane okiennice) z mieszkalną (tył oraz piętro budynku) i gospodarczą (tył domostwa), w której urządzano warsztaty rzemieślnicze. Większość poszczególnych sklepów zajmowała pojedynczą działkę, oddzieloną przez wąskie przejścia. Zapewniały one przejście na tyły budynków, ale co więcej dawały miejsce na rynsztok do którego spływała woda z dachów. W co najmniej jednym przypadku, w zachodniej części miasta, wzniesiono dwa połączone sklepy dzielące wspólny portyk, prawdopodobnie będące w posiadaniu jednego właściciela. Łaźnie zlokalizowane były przy głównej ulicy, zaraz naprzeciwko forum.
Domostwa posiadały formę gospodarstw rolnych z małymi poletkami, ale i rozwiniętych, bogatych rezydencji mieszkalnych. Najprostsze były czworobocznymi blokami zabudowy podzielonymi na szereg pomieszczeń dostępnych z korytarzy biegnących wzdłuż jednej lub dwóch krawędzi. Przejścia te zapewniały prywatność pomieszczeń, które w innym przypadku musiałyby być ze sobą bezpośrednio połączone. Bardziej rozwinięte domostwa składały się z dwóch lub więcej bloków zabudowy, otaczających wewnętrzny dziedziniec, który mógł służyć za ogród. Ich układ mógł być rozrzucony, gdyż poza centrum miasto zapewniało dość wolnego miejsca na rozbudowę. Rzadko który budynek mieszkalny posiadał piętro, także tylko w jednym odkryto piwnicę. Okna zapewne były duże, by zapewnić dobre oświetlenie wnętrz, niektóre mogły być przeszklone, choć rzymskie szkło miało zielono – niebieski odcień. Z pewnością zabezpieczane były na drewniane zasuwy lub żelazne kraty. Wewnątrz posadzki stanowiła ubita ziemia, być może niekiedy stanowiąca podstawę dla drewnianych paneli lub płytek, ale w większych domach często stosowano także mozaiki. W większości przedstawiały one geometryczne wzory, choć zdarzały się i przedstawienia ludzi lub zwierząt. Ściany i sufity pokrywano tynkami malowanymi na jasne i żywe kolory. Lubianym sposobem było tworzenie kolorowych pionowych pasów, czy też opasek. Główne pomieszczenia w bogatszych domostwach ogrzewano za pomocą pieców hypocaustum, inne musiały być zaopatrzone w przenośne piecyki o formie koksowników. Początkowo domy wznoszono w konstrukcji szachulcowej, czyli z drewnianym szkieletem wypełnianym plecionką i gliną, z zewnątrz pokrywanym tynkiem lub bielonym w celu ochrony przed wilgocią. W późniejszym okresie na większą skale używano wapienia i piaskowca.
Kolejnym ważnym publicznym budynkiem było mansio, rodzaj gospody, czy też zajazdu, gdzie kurierzy i urzędnicy mogli wynająć pokoje i wymienić konie. W Venta Silurium jako mansio służyć mógł duży budynek w południowej części miasta, tuż obok jednej z bram wjazdowych. Był to kompleks pomieszczeń zgrupowanych z trzech stron wokół dziedzińca, z czwartą stroną zamkniętą ścianą równoległą do miejskiego muru obronnego. Duże podwórze, gdzie prawdopodobnie rozprzęgano konie i powozy, rozciągało się także przed budynkiem. Spośród pomieszczeń część ogrzewana była piecami typu hypocaustum, zapewniającymi gorące powietrze przesyłane za pomocą kanałów. W co najmniej jednym, większym pomieszczeniu północno – zachodnim posadzka wyłożona była bogatą mozaikę. Budynek w rogu dziedzińca mieścił latryny z odpływami na nieczystości z trzech stron oraz z drewnianymi siedziskami.
Venta Silurium zaopatrzone było w kanalizację, przy czym czystą wodę sprowadzano za pomocą akweduktu ze wzgórz na północy. W mieście rozprowadzano ją za pomocą systemu kanałów, z których większość kierowała się ku forum, łaźniom i kilku większym domom. Zużyta woda używana była do przepłukiwania latryn i kilku głównych kanałów. Do gospodarczego użytku większość mieszkańców wodę czerpała ze studni. Ponadto wszystkie główne ulice miasta miały boczne krawędzie profilowane, by zapewnić odpływ wody deszczowej. Nawierzchnie wszystkie dróg usypane były ze sprasowanego żwiru.
Stan obecny
Obecnie Caerwent jest jednym z najbardziej znanych stanowisk archeologicznych na terenie Walii, na obszarze którego zobaczyć można między innymi fundamenty rzymskiego forum, bazyliki oraz romano – celtyckiej świątyni z III wieku naszej ery. Relikty domostw z zachowanymi pozostałościami systemu grzewczego typu hypocaustum znajdują się w północno – zachodniej części miasta, podobnie jak pozostałości sklepów i warsztatów umieszczonych w pobliżu głównej ulicy. Ponadto warte obejrzenia są miejskie obwarowania, uznawane za jedne z najlepiej zachowanych rzymskich fortyfikacji na terenie Wielkiej Brytanii, a nawet całej północnej części Europy. W najlepszym stanie przetrwały one w południowej i zachodniej części dawnego obwodu obronnego, gdzie niektóre odcinki sięgają około 5 metrów wysokości. Ponadto w kruchcie średniowiecznego kościoła św. Tathana znajduje się ołtarz poświęcony Marsowi – Ocelusowi oraz filar z łacińską inskrypcją Paulinusa, dowódcy legionu II Augusta z czasów cesarza Karakali.
pokaż rzymską świątynię na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brewer R., Caerwent Roman Town, Cardiff 2006.
Newman J., The buildings of Wales, Gwent/Monmouthshire, London 2000.
Symons S., Roman Wales, Stroud 2015.
Ward J., The Fortifications of Roman Caerwent, „Archaeologia Cambrensis”, 71/1916.