Historia
Zanim wybudowano angielskie miasto Caernarfon (wal. Caer yn Arfon), pobliski teren zajęty był wpierw przez Rzymian, którzy wznieśli fort Segontium, a później przez Anglo-Normanów, którzy pod koniec XI wieku zbudowali drewniano – ziemny gródek, utracony w 1115 roku na rzecz książąt walijskich. W 1282 roku król Edward I Długonogi po raz drugi w trakcie swego panowania najechał północną Walię, spychając przeciwników na zachód od Montgomery i Chester. W 1283 roku angielski władca zabezpieczył Caernarfon i okolicę oraz zadecydował, że stanie się ono centrum nowego hrabstwa i stolicą podległego księstwa północnej Walii, z kamiennym zamkiem i otoczonym murem miastem. Budowa nowego, obwarowanego ośrodka miała zabezpieczyć militarne nabytki, ale była też po części symbolicznym aktem, demonstrującym angielską potęgę.
Miejskie mury obronne Caernarfon zbudowane zostały w latach 1283-1292, pod nadzorem mistrza Jakuba z Saint George (Jacques de Saint Georges), głównego architekta Edwarda w północnej Walii. Do ich wzniesienia w całej Anglii zmobilizowano ogromne ilości robotników. Zbierano ich w Chester, a następnie przewożono do Walii na każdy letni sezon budowlany. Prace nad murami postępowały szybko, aczkolwiek w nierównomiernych etapach. Koszt budowy miejskich obwarowań wyniósł około 3 500 funtów, co u schyłku XIII wieku bardzo dużą sumę.
Chrzest bojowy miejskie obwarowania Caernarfon przeszły w 1294 roku, w trakcie walijskiego powstania Madoga ap Llywelyna, które wybuchło z powodu działań administracji angielskiej, a w szczególności po nałożeniu podatków, w tym pobieranego od jednej piętnastej wszystkich ruchomości. Powstanie było planowane od miesięcy, a ataki miały zostać przeprowadzone tego samego dnia w całej Walii. Przywódcy rebeliantów mieli nadzieję, że pod koniec września król Edward i większość jego sił znajdzie się we Francji w ramach zaplanowanej kampanii, jednak z powodu złej pogody armia Edwarda nie wypłynęła, a władca odwołał francuską kampanię pragnąc wpierw rozprawić się z walijskim powstaniem. Caernarfon jako jeden z pierwszych angielskich ośrodków zostało zdobyte i spalone, lecz już rok później angielska kontrofensywa odbiła miasto i nieukończony jeszcze zamek. Od razu też przystąpiono do naprawy zniszczeń, natomiast powstańcze siły zostały rozbite 5 marca w bitwie pod Maes Moydog. Madog zdołał co prawda ujść z niej z życiem lecz został schwytany po paru miesiącach i osadzony w londyńskim więzieniu. Odbudowa murów miejskich Caernarfon trwała 12 miesięcy i kosztowała tysiąc funtów.
Odbudowane pod koniec XIII wieku, Caernarfon było zamieszkiwane przez angielskich osadników, szczególnie z pobliskich hrabstw Cheshire i Lancashire. Mury obronne miały częściowo na celu zachęcić imigrantów i urzędników królewskich do osiedlenia się w bezpiecznym miejscu, jednak populacja miejska nie była zbyt wysoka przez cały XIV wiek. Posiadanie obwarowań przydało się jednak w roku 1400, kiedy to Owain Glyndŵr, ostatni rodzimy Walijczyk który używał tytułu książęcego, zbuntował się przeciwko panowaniu Anglików. Pomimo prób zdobycia Caernarfon w 1403 oraz 1404 roku, mieszczanie odparli ataki i ocalili dobytek. W trakcie walk zniszczone miało zostać między innymi przedbramie bramy wschodniej, naprawiane w latach 1406 – 1410. Uspokojenie sytuacji pomiędzy dwoma narodami przyniosło dopiero wstąpienie na angielski tron dynastii Tudorów. Spowodowało ono zmianę sposobu, w jaki zarządzano Walią. Tudorowie byli też walijskiego pochodzenia, co zmniejszyło wrogość pomiędzy oboma nacjami i potrzebę utrzymywania obwarowań zamku i miasta. Ostatecznie od 1507 roku wewnątrz murów miejskich Caernarfon pozwolono żyć także Walijczykom.
Obwarowania miejskie były wielokrotnie naprawiane. Prace przy basztach prowadzono między 1309 a 1312 rokiem, po 1307 roku wzniesiono kościół św. Marii, który wykorzystywał jedną z narożnych baszt, zaś nieco wcześniej, w 1301-1302 roku przebudowano na murowany most przed bramą wschodnią, a w 1304 roku wzniesiono nowy młyn i tamę przy stawie młyńskim. Po 1316 roku prowadzono roboty przy przebudowie nabrzeża na murowane, w źródłach odnotowano też liczne prace przy murach miejskich w pobliżu zamku, prowadzone w 1322, 1323 i 1327 roku. Rok wcześniej trzeba było odbudować spaloną bramę zachodnią, podwyższono też wówczas kurtyny przy zamku i furcie. W latach 1406 – 1410 zatrudniono murarzy i cieśli do budowy przedbramia przy moście wschodniej bramy, w 1434 – 1435 zanotowano wydatki na prace przy komnacie nad bramą Wodną, w 1507 roku naprawiono kamienny most, w 1516 – 1518 poddano renowacji most zwodzony, zaś w 1520 roku wyremontowano północną część murów miejskich, wzmocnionych przyporą od strony fosy. Nabrzeże przy bramie miejskiej miano naprawiać w 1525 i następnie w okresie 1538 – 1539.
Po XVII-wiecznej wojnie domowej obwarowania miejskie miały zostać rozebrane, ale nadal funkcjonowały z niewielkimi zmianami wprowadzonymi w XVIII stuleciu. W XIX wieku miasto Caernarfon znacznie się rozrosło, niektóre baszty przekształcono na budynki administracyjne, a w bramach urządzono pomieszczenia dla biur. Zburzono także niewielkie fragmenty w celu udrożnienia ruchu ulicznego. W wyniku rozbudowy wiele fragmentów obwarowań zasłoniły domy i różne przybudówki. Dopiero w XX wieku zostały one wykupione przez państwo i wyburzone.
Architektura
Miasto zajęło niski i skalisty półwysep, wcinający się w wody cieśniny Menai, oddzielającej główną część Walii od wyspy Anglesey. Od południa opływała go rzeka Seiont, a od północy i wschodu rzeka Cadnant, nad której rozlanym do formy stawu korytem ulokowano liczne młyny wodne. Obwód murów miejskich został wzniesiony na planie sześcioboku, którego południowy fragment stanowił zamek. Po stronie zachodniej mur posiadał lekkie załamanie, bardziej nieregularny był jednak odcinek po stronie wschodniej, co wynikało z potrzeby dostosowania linii obwarowań do zamku i jego podzamcza. Długość muru miejskiego wynosiła 734 metry i obejmowała 4,18 hektara powierzchni (około 250 x 200 metrów). W północno – zachodni narożnik murów wbudowano XIV-wieczny kościół św. Marii, który wykorzystywał narożną, okrągłą basztę w murach jako zakrystię i dom plebana. W średniowieczu miasto zapewne nie miało uliczki podmurnej, ale niezbyt gęsta zabudowa zapewne nie podchodziła pod obwarowania.
Kurtyny muru obronnego, tak jak zamek, zostały w większości wzniesione z wapienia. Mur zwieńczony został chodnikiem dla obrońców, utworzonym w całości na odsadzce, bez konieczności stosowania drewnianych ganków. Wiodły do niego kamienne schody dostawione przy każdej z baszt. Grubość muru w przyziemiu wynosiła około 1,8 metra, a wysokość nieco ponad 8,5 metra, przy czym chodnik straży znajdował się na wysokości 6,7 metra od strony miasta. Ochronę obrońców zapewniało blankowane przedpiersie. Długość merlonów wynosiła około 2,7 metrów, zaś przerwy między nimi 1,1 metra. Przebito je rozglifionymi szczelinowymi otworami strzeleckimi. Niewielkie otwory przebite w przedpiersiu wskazywałyby, iż w momentach zagrożenia możliwe było wzniesienie przy kurtynach drewnianych ganków hurdycji.
Mur obronny został wzmocniony siedmioma półokrągłymi basztami otwartymi od strony miasta i jedną cylindryczną, zamkniętą, w narożniku północno – zachodnim. Rozmieszczono je na całym obwodzie stosunkowo regularnie, w dość dużych odległościach, co około 68 metrów. Wysunięte były w całości przed lico murów obronnych, posiadając dobre warunki do prowadzenia ostrzału bocznego zagrożonych kurtyn, od których były wyższe o około 3,6 metra. Składały się z dwóch kondygnacji oraz otwartego, niezadaszonego poziomu bojowego, do którego dostęp prowadził poprzez kamienne lub drewniane schody z poziomu chodnika obronnego kurtyn murów. Pierwotnie baszty zaopatrzone były w tylnych częściach w zdejmowane, drewniane pomosty, aby umożliwić odcięcie fragmentów murów przed napastnikami. Środkowe kondygnacje wyposażone były w trzy rozmieszczone radialnie otwory strzeleckie, natomiast najniższe przyziemie zazwyczaj nie posiadało żadnych otworów od strony przedpola i było wykorzystywane co najwyżej do celów magazynowych, jeśli tylne części baszt zamykano drewnianymi ściankami.
Spośród baszt formą wyróżniała się zamknięta (pełna) narożna baszta północno – zachodnia, sąsiadująca od początku XIV wieku z kościołem. Otrzymała ona 9 metrów średnicy. Na poziomie dolnej kondygnacji mieściła zakrystię, na górnej natomiast ogrzewane kominkiem pomieszczenie mieszkalne, prawdopodobnie wykorzystywane przez plebana. Dojście na górne piętro zapewniały schody w grubości muru, dostępne z nawy północnej kościoła, otwarte na piętrze na przedsionek z małym, dwudzielnym oknem, pierwotnie zamykanym na drewniane okiennice i wyposażonym w boczne siedziska. Główne pomieszczenie piętra baszty skomunikowane było ponadto z chodnikiem straży w koronie kurtyny oraz ze wschodnią małą komorą, prawdopodobnie pierwotnie mieszczącą w wykuszu latrynę.
Do miasta prowadziły dwie bramy: zachodnia zwana Złotą lub Wodną oraz wschodnia zwana Wielką lub Skarbową (ang. Exchequer). Każda składała się z dwóch, półokrągłych baszt, chroniących przejazd pomiędzy nimi. Pierwotnie były zamykane bronami i wrotami, brama wschodnia dodatkowo zabezpieczona była mostem zwodzonym i prostym przedbramiem zwieńczonym krenelażem. Wschodnia brama już od chwili powstania mieściła zaopatrzone w latrynę pomieszczenia dla urzędników. Wpierw urządzono tam pokój królewskiego skarbnika, później, już w czasach nowożytnych ratusz, a następnie dom gildii. W 1301 roku przed jej przedbramiem, przy którym pobierane były opłaty od kupców, nad rzeką przerzucono kamienny, cztero lub pięcioprzęsłowy most, długości co najmniej 45 metrów i szerokości niecałych 4 metrów. Brama zachodnia posiadała środkową, czworoboczną część między basztami wysuniętą w stronę nabrzeża. W przyziemiu mieściła ona podsklepiony przejazd bramny, na piętrze zaś pomieszczenie mieszkalne. Kominki utworzono także w sąsiednich basztach bramnych, pomimo, iż ich tyły zamknięte były jedynie ścianami drewnianymi. Higienę zapewniono latryną umieszczoną przy baszcie północnej.
W południowo – wschodniej części obwodu, w kurtynie pomiędzy północno – wschodnią wieżą zamku a basztą miejską, komunikację ułatwiała furta zwana Zieloną, prowadząca zapewne na teren podmiejskich ogrodów w sąsiedztwie czy też na miejscu pierwotnego podzamcza. Stanowiło ją przejście przeprute przez kurtynę muru, zakończone ostrołucznym portalem, zamykane broną oraz wrotami blokowanymi ryglem. Druga furta do czasu budowy kościoła funkcjonowała po stronie północno – zachodniej, ale później jej portal wmurowano w korpus świątyni. Trzecia furta znajdowała się przy zamku po stronie południowo – zachodniej obwodu murów miejskich. Prawdopodobnie pierwotnie miała to być bardziej rozbudowana brama wodna, służąca zaopatrywaniu zamku bezpośrednio łodziami przez furty w wieży Studziennej i Orlej.
Zewnętrzną strefę obrony miasta stanowiła sucha fosa od strony północnej i wschodniej. Dodatkowym zabezpieczeniem była cieśnina Menai Strait od zachodu oraz rzeka Cadnant od północy i wschodu. Południową część miasta ochraniał jedynie zamek królewski, na który miasto było otwarte, a więc nie miało od jego strony własnych murowanych obwarowań. Oba ośrodki oddzielała jedynie fosa. Przed murami obronnymi po stronie zachodniej utworzono nadbrzeże, pierwotnie drewniane, lecz po spaleniu w 1294 roku, odbudowane przy użyciu kamienia na początku XIV wieku.
Stan obecny
Średniowieczne obwarowania Caernarfon obecnie są jednymi z najlepiej zachowanych, nie tylko na terenie Walii, ale i całej Europy. Obwód obronny przetrwał praktycznie na całej długości, nie zachowały się jedynie zwieńczenia niektórych baszt, bram i murów, w kilku miejscach przebito współczesne przejścia ułatwiające komunikację, a niektóre odcinki zostały przemurowane w okresie nowożytnym (np. kurtyna pomiędzy basztą nr 2 a bramą wschodnią). Za najlepiej zachowaną uchodzi baszta nr 4, widoczna w całości aż do poziomu krenelażu, podobnie jak sąsiadująca z nią kurtyna łącząca się z basztą nr 5. Z powodu swej ogromnej wartości obwarowania Caernarfon zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
pokaż północny fragment obwarowań na mapie
pokaż wschodni fragment obwarowań na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Salter M., Medieval walled towns, Malvern 2013.
Taylor A. J., Caernarfon Castle, Cardiff 2004.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient and Historical Monuments in Caernarvonshire, volume II: central, the Cantref of Arfon and the Commote of Eifionydd, London 1960.