Historia
Fort legionowy Caerleon, zwany w czasach rzymskich Isca, powstał około 75 roku n.e. Jego budowa była powiązana z kampaniami gubernatora Brytanii, Juliusza Frontinusa przeciwko celtyckiemu plemieniu Sylurów, które zajmowało ziemie południowo – wschodniej Walii. Plemię to opierało się rzymskiej inwazji przez ponad trzydzieści lat, zadając parę dotkliwych klęsk najeźdźcom. Frontinus zmienił strategię, postanawiając wybudować głęboko na terytorium wroga fort, w którym można by się skutecznie bronić i zarazem pacyfikować tubylców. Miejsce twierdzy zostało wybrane ze względu na położenie na łagodnie wznoszącym się terenie przylegającym do rzeki Usk, która była dostępna dla statków morskich, oraz w pobliżu szlaków między Wroxeter, Gloucester i Carmarthen. Dzięki temu zabezpieczono możliwość łatwego dosyłania do Isca zaopatrzenia i posiłków. Fort był siedzibą 2 legionu Augusta, liczącego około 5500 mężczyzn oddziału, wraz z towarzyszącym mu personelem i rzymskimi mieszkańcami. W okresie tym legion dzielił się na kohorty, z których pierwsza składała się z 800 legionistów, a pozostałe cztery z 480 legionistów, przy czym każda podzielona była na sześć centurii.
Obwarowania były używane przez legionistów II Augusta do około 300 roku n.e. Około 122 roku część zabudowań fortu mogła się wyludnić w związku z podjęciem przez cesarza Hadriana budowy wielkiego muru w północnej części Brytanii. Z tego powodu z całej prowincji ściągani byli wówczas liczni rzemieślnicy, murarze, a także mające ich ochraniać wojska. Rzymskie inskrypcje nagrobne znalezione przy Wale Hadriana potwierdzają, iż znajdowali się tam również legioniści z kohort II Augusta. Z kolei gdy w 192 roku zamordowany został cesarz Kommodus i wybuchła wojna domowa, legion II Augusta udał się do Galii, by wspierać w walkach swego pretendenta Klodiusza Albinusa, namiestnika Brytanii obwołanego cesarz rzymskim w latach 196–197. Ostatecznie poniósł on klęskę wraz z II Augusta w bitwie pod Lugdunum.
Na początku III wieku po unormowaniu sytuacji politycznej pod rządami cesarza Septymiusza Sewera, Caerleon nadal pełnił rolę głównej siedziby legionu II Augusta, choć wiadomo, iż był on wysyłany na północ do ustabilizowania granicy kaledońskiej. Prawdopodobnie były plany stałego przeniesienia tam legionu, lecz ostatecznie w 211-212 roku Karakalla zawarł pokój, a Isca zostało poddane gruntownej renowacji. Kolejne zaangażowanie legionu z Caerleon poza jego siedzibą spowodowane zostało wewnętrznymi walkami po zamordowaniu cesarzy Aleksandra Sewera w 235 roku i Gordiana III w 244. W trakcie nieobecności wojsk zabudowania łącznie z łaźniami i amfiteatrem były jednak utrzymywane przez miejscowy personel i mieszkańców, natomiast podupadłe koszary zostały odnowione w latach 274-275 w czasie spokojniejszych rządów Aureliana.
Kres fortu nastąpił w latach 287-293 kiedy to uzurpator Karauzjusz obwołał się cesarzem rzymskim, popartym przez oddziały na wyspie. Spodziewając się inwazji na Brytanię prawowitych władców Dioklecjana i Konstancjusza rozpoczął przygotowania do obrony. W ich ramach między innymi rozebrano część zabudowań fortu, zapewne z przeznaczeniem do użycia w innym miejscu. Był on później co prawda częściowo nadal zamieszkiwany, chociaż nie wiadomo czy przez ludność cywilną, czy przez jednostki wojskowe.
W średniowieczu Caerleon był jednym z centrów administracyjnych Królestwa Gwent. Na terenie rzymskiego fortu wzniesiony został kościół parafialny oraz normański zamek typu motte and bailey. W trakcie walijsko – normańskich walk, w 1171 roku, Iorwerth ab Owain i jego dwaj synowie zniszczyli miasto i spalili zamek. W 1217 roku zarówno zamek, jak i osada zostały zajęte przez Wilhelma Marshalla, który odbudował feudalną warownię. Pozostałości wielu dawnych rzymskich budowli zapewne były do tej pory w jakimś stopniu zachowane, lecz prawdopodobnie zostały wówczas zburzone w celu pozyskania materiałów budowlanych.
Architektura
Isca usytuowana została na niewielkim wywyższeniu terenu w szerokim zakolu rzeki Usk, która zapewniała ochronę od południa, a także w dużym stopniu od zachodu i wschodu. Fort zajmował powierzchnię 50 akrów, a jego najwcześniejsze obwarowania składały się z torfowo – glinianych wałów zwieńczonych drewnianymi fortyfikacjami. Fortyfikacje założono na planie prostokąta z bramą wjazdową pośrodku każdego boku. Obwarowania wzmacniały bliźniacze drewniane wieże flankujące wszystkie bramy oraz pojedyncze drewniane wieże rozmieszczone w równych odstępach w obwodzie murów twierdzy. Zewnętrzną strefę obrony stanowił rów o przekroju zbliżonym do litery V, o 8 metrach szerokości i 2,5 metrach głębokości, obiegający całość fortu. Wzmocniony dębowymi palami wał o pionowych ścianach miał 5,5 metra szerokości i do 3 metrów wysokości. Po wewnętrznej stronie wału biegła droga, pozwalająca legionistom na szybki dostęp do każdego zagrożonego fragmentu.
Na początku II wieku n.e. obwarowania przebudowano na murowane. Zewnętrzna część wału otrzymała kamienny mur o grubości 1,5 metra, a bramy zostały wzmocnione przez bliźniacze kamienne baszty. Również pozostałe drewniane wieże zostały zastąpione przez szereg kamiennych, czworobocznych baszt rozstawionych w odstępach co 43 metry. Każda baszta posiadała dwie kondygnacje, przy czym dolna była piwnicą wstawioną w wał i służyła jedynie jako magazyn. Górna kondygnacja dostępna była poprzez drzwi w tylnej ścianie baszty i skomunikowana z chodnikiem obronnym w koronie obwarowań.
Wewnętrzny układ twierdzy był zgodny ze standardowym planem fortu legionowego: ze wschodu na zachód biegła droga via principalis, a z północy na południe via praetoria. Ponadto istniała sieć innych mniejszych, prostopadłych i równoległych dróg łączących różne obszary fortu. Najwcześniejsze budynki prawdopodobnie zostały zbudowane z drewna, później zastąpionego kamieniem. W centrum znajdowała się kwatera główna, za którą mieściła się rezydencja legata, a naprzeciwko, wzdłuż via principalis rząd budynków wyższych dowódców. Po obu bokach głównej kwatery umieszczono warsztaty, przeznaczone do obróbki żelaza na skalę przemysłową, zajmowane także przez legionowych rzemieślników, murarzy, kowali, garbarzy, cieśli, szewców itp.
Baraki legionowe przylegały do północnego i południowego boku fortu oraz pośrodku zachodniej i wschodniej kurtyny. Musiało być ich 60, gdyż pojedynczy budynek mieścił centurię (80 mężczyzn), z dziesięcioma grupami po ośmiu mężczyzn dzielących dwa pokoje (6 centurii równa się 480 żołnierzy kohorty). Mniejszy z dwóch pokoi wykorzystany był jako magazyn, większy pokój służył jako sypialnia. Na końcu każdego bloku baraków znajdowała się rezydencja centuriona, obejmująca także mieszkania dla młodszych oficerów i biura urzędników. Blok latrynowy znajdował się na północ od baraków, bezpośrednio przy wale obronnym. Szereg pieców i kuchni znajdował się przy wewnętrznej stronie zachodniego fragmentu obwarowań, oddzielonego od baraków drogą via sangularis.
Po południowej stronie via principalis znajdowały się łaźnie. Były one jednym z pierwszych budynków zbudowanych z kamienia i datowane są na 75 rok n.e. Był to olbrzymi kompleks o długości 110 metrów obejmujący duży, otwarty dziedziniec z basenem i dużą ilością budynków, w których znajdowały się wanny. Dziedziniec zwany palestrą służył do uprawiania ćwiczeń i do gier na otwartym powietrzu. W jego północnym końcu usytuowany był nieduży budynek z apsydą (nimfeum), mieszczący fontannę zasilającą wodą poprzez ołowiane rury podłużny basen (natatio) o długości aż 41 metrów, biegnący przez większą część dziedzińca. Woda spływała z fontanny po schodkach, wypływając prawdopodobnie z ust rzeźbionego delfina. Basen o głębokości od 1,2 do 1,6 metra mieścił imponującą ilość 365 tysięcy litrów wody. Główny budynek łaźni składał się z trzech przestronnych hal: łaźni zimnej (frigidarium), łaźni ciepłej (tepidarium) oraz łaźni gorącej (caldarium), wzniesionych z kamienia i zwieńczonych betonowymi sklepieniami. Po stronie północnej sąsiadowały one z podłużnym trójnawowym budynkiem o formie bazyliki oraz z mniejszym pomieszczeniem ogrzewanej przebieralni (apodyterium), dostawionym około 150 roku n.e. W tym ostatnim wyróżniono dużą apsydę, prawdopodobnie mieszczącą jakiś posąg, natomiast wzdłuż bocznych ścian ustawione były drewniane szafki na ubrania.
Po obu stronach kompleksu łaźni, frontem do via principlais, znajdowały się wspomniane już domy dla trybunów i innych wyższych oficerów, natomiast w południowo – zachodnim narożniku twierdzy, za domami trybunów znajdowały się trzy spichlerze i duży budynek z dziedzińcem, który służył jako magazyn. Wykopaliska ujawniły, że był on używany do przechowywania sprzętu wojskowego. Po stronie wschodniej kompleksu łaźni najprawdopodobniej zidentyfikowano szpital.
Na zachód od fortu, tuż poza jego obwarowaniami usytuowany był amfiteatr. Był on zbudowany z ziemi i obmurowany kamieniem z zewnętrznymi przyporami na całym obwodzie. Wyższe partie, ławy i balustrady, były zapewne drewniane. Do wnętrza prowadziły dwa główne wejścia (portae pompae) wiodące wprost na arenę oraz sześć mniejszych, regularnie rozstawionych, przeznaczonych zarówno dla widzów, jak i artystów. Amfiteatr mógł pomieścić do 6 tysięcy osób (czyli nieco więcej niż stan pełnego legionu), którzy wejść do niego mogli po zakupieniu biletu w postaci ołowianego żetonu. Główne wejścia w zewnętrznych częściach otrzymały kamienne sklepienia kolebkowe, natomiast partie bliższe areny były niezadaszone. Wejścia zamykano drewnianymi wrotami, zapewne dwuskrzydłowymi przy głównych bramach. Z bocznych wejść na trybuny prowadziły klatki schodowe, przy czym dwa boczne wejścia przy krótszej osi amfiteatru posiadały dwa biegi schodów, flankujące pomieszczenia gdzie przebywali przed walką gladiatorzy. Wschodnie schody były nieco szersze i prawdopodobnie prowadziły do głównego balkonu, czy też alkowy, gdzie zasiadali najważniejsi oficjałowie. Przez całą długość areny wiódł pod nią kanał, efektywnie pozbywający się nadmiaru wody deszczowej. Pierwotnie nawierzchnia zapewne pokryta była żwirem, by zapobiegać poślizgnięciom w trakcie walk gladiatorów czy pokazów ze zwierzętami. Ściany wokół areny były tynkowane i pokryte czerwonymi liniami imitującymi kamienne ciosy.
Stan obecny
Do czasów współczesnych w Caerleon zachowało się wiele elementów antycznego fortu Isca. W najlepszym stanie przetrwał amfiteatr, nawet obecnie wykorzystywany do masowych imprez plenerowych, inscenizacji i rekonstrukcji historycznych. Wstęp na jego teren z wyjątkiem specjalnych wydarzeń jest bezpłatny. Na północny – zachód od niego zobaczyć można relikty koszarów legionowych, odsłonięte w trakcie badań archeologicznych. W centrum miasta znajduje się Muzeum Łaźni Rzymskich z fundamentami budynków, mozaikami i rekonstrukcją basenu. Muzeum jest prowadzone przez Cadw, więc czasy otwarcia są dokładnie takie same jak w pobliskim Narodowym Muzeum Legionu Rzymskiego. Znajduje się tam znakomita ekspozycja artefaktów znalezionych w okolicy, a także rekonstrukcja kwater legionistów. Podobnie jak inne muzea narodowe i galerie Walii, wstęp na jego teren jest bezpłatny. W Caerleon zachowały się także fragmenty murów obronnych na południowej stronie.
pokaż koszary legionowe na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Knight J., Caerleon Roman Fortress, Cardiff 2003.
Strona internetowa gatehouse-gazetteer.info, Caerleon Town Walls.
Strona internetowa castlesfortsbattles.co.uk, Caerleon roman fort.