Historia
Fort legionowy Caerleon, zwany w czasach rzymskich Isca Augusta lub Isca Silurum, powstał około 75 roku n.e. Jego budowa była powiązana z kampaniami gubernatora Brytanii, Juliusza Frontinusa, przeciwko celtyckiemu plemieniu Sylurów, które zajmowało ziemie południowo – wschodniej Walii. Plemię to opierało się rzymskiej inwazji przez ponad trzydzieści lat, zadając parę dotkliwych klęsk najeźdźcom. Frontinus zmienił strategię, postanawiając wybudować głęboko na terytorium wroga fort, w którym można by się skutecznie bronić i z którego zarazem można by urządzać wyprawy pacyfikujące tubylców. Miejsce twierdzy zostało wybrane ze względu na położenie na łagodnie wznoszącym się terenie przylegającym do rzeki Usk, która była dostępna dla statków morskich, oraz w pobliżu szlaków między Viroconium (Wroxeter), Glevum (Gloucester) i Moridunum (Carmarthen). Dzięki temu zabezpieczono możliwość łatwego dosyłania do Isca zaopatrzenia i posiłków.
Fort Isca był siedzibą II legionu Augusta, liczącego około 5500 mężczyzn oddziału, wraz z towarzyszącym mu personelem i rzymskimi mieszkańcami. W II wieku n.e. legion dzielił się na kohorty, z których pierwsza składała się z 800 legionistów, a pozostałe cztery z 480 legionistów, przy czym każda podzielona była na sześć centurii. Zabudowania fortu były używane przez legionistów II Augusta do około 300 roku n.e. Około 122 roku ich część mogła się wyludnić, w związku z podjęciem przez cesarza Hadriana budowy wielkiego muru w północnej części Brytanii. Z tego powodu z całej prowincji ściągani byli wówczas liczni rzemieślnicy, murarze, a także mające ich ochraniać wojska. Rzymskie inskrypcje nagrobne znalezione u Wału Hadriana wskazywałyby, iż znajdowali się tam również legioniści z kohort II Augusta. Z kolei gdy w 192 roku zamordowany został cesarz Kommodus i wybuchła wojna domowa, legion II Augusta udał się do Galii, by wspierać w walkach swego pretendenta Klodiusza Albinusa, namiestnika Brytanii obwołanego cesarzem rzymskim w latach 196-197. Ostatecznie poniósł on klęskę wraz z II Augusta w bitwie pod Lugdunum.
Na początku III wieku, po unormowaniu sytuacji politycznej pod rządami cesarza Septymiusza Sewera, fort Isca nadal pełnił rolę głównej siedziby legionu II Augusta, choć wiadomo, iż był on wysyłany na północ do ustabilizowania granicy kaledońskiej. Prawdopodobnie rozważano plany stałego przeniesienia tam legionu, lecz ostatecznie po śmierci Sewera w 211 roku w czasie wyprawy na północy, Karakalla i jego brat Geta zawarli pokój z Kaledończykami, a Isca zostało poddane gruntownemu remontowi dla sprowadzonych do domów legionistów. Kolejne zaangażowanie legionu z Caerleon poza jego siedzibą spowodowane zostało wewnętrznymi walkami po zamordowaniu cesarzy Aleksandra Sewera w 235 roku i Gordiana III w 244 roku. W trakcie nieobecności wojsk zabudowania mieszkalne i usługowe, łącznie z łaźniami i amfiteatrem, były jednak utrzymywane przez miejscowy personel i mieszkańców, natomiast podupadłe koszary zostały odnowione w latach 274-275, w czasie spokojniejszych rządów cesarza Aureliana.
Kres funkcjonowania fortu Isca Augusta nastąpił w latach 287-293, kiedy to uzurpator Karauzjusz obwołał się cesarzem rzymskim, popartym przez oddziały na wyspie. Spodziewając się inwazji na Brytanię prawowitych władców Dioklecjana i Konstancjusza, Karauzjusz rozpoczął przygotowania do obrony. W ich ramach między innymi rozebrano część zabudowań i obwarowań fortu, przypuszczalnie z przeznaczeniem do użycia w innym miejscu. Był on co prawda później częściowo zamieszkiwany, chociaż nie wiadomo czy przez ludność cywilną, czy przez jednostki wojskowe. Legion II Augusta prawdopodobnie przeniesiony został do Rutupiae (Richborough), jeśli więc w Isca pozostały jakieś jednostki wojskowe, musiały to być pomniejsze oddziały pomocnicze. Do końca IV wieku zaludnienie romańskiej ludności Isca znacząco spadło, natomiast na ruinach rzymskiego fortu z czasem wyrosła osada ludności celtyckiej.
W średniowieczu Caerleon było jednym z centrów administracyjnych Królestwa Gwent, posiadającym także znaczenie religijne, jako wczesna siedziba biskupia związana ze świętym Dubriciusem. Na terenie rzymskiego fortu wzniesiony został kościół parafialny, a po podboju anglo-normańskim z drugiej połowy XI wieku zamek typu motte. W trakcie walijsko-normańskich walk z 1171 roku, książę Gwynllwg, Iorwerth ab Owain, wraz z dwoma synami zniszczył miasto, choć samego zamku nie udało się im zdobyć. W 1217 roku zarówno zamek jak i osada zostały zajęte przez Wilhelma Marshalla, który odbudował feudalną warownię. Pozostałości wielu dawnych rzymskich budowli zapewne były do tej pory w jakimś stopniu zachowane, lecz prawdopodobnie zostały zburzone w celu pozyskania materiałów budowlanych potrzebnych do przebudowy zamku.
Architektura
Fort Isca Augusta usytuowany został na niewielkim wywyższeniu terenu w szerokim zakolu rzeki Usk, która zapewniała ochronę od południa, a także w dużym stopniu od zachodu i wschodu. Na północnym – wschodzie fort ograniczała wpadająca do Usk mniejsza rzeka Afon Lwyd, natomiast na północnym – zachodzie wydłużone równoleżnikowo wzgórze. Fort zajmował powierzchnię około 50 akrów, z dłuższą osią na linii północny – zachód, południowy – wschód. Poza obrębem jego obwarowań nad rzeką funkcjonowały stocznie i zabudowania rybackie. Teren przed bramami został częściowo wyrównany (campus), zapewne w celu przeprowadzania parad legionistów, utworzono też drogę umożliwiającą ominięcie fortu, bez potrzeby przechodzenia przez niego. Z czasem przy drodze tej i przed zachodnią bramą rozwinęła się niewielka osada cywilna (canabae), z kilkoma łaźniami, amfiteatrem i prawdopodobnie kilkoma świątyniami znanymi z inskrypcji (Diany, Jupitera, Mitry). W nieco dalszej odległości przy trzech drogach wiodących do fortu urządzono cmentarze.
Najwcześniejsze obwarowania fortu składały się z torfowo – glinianych wałów zwieńczonych drewnianymi konstrukcjami obronnymi o formie palisady. Fortyfikacje założono na planie prostokąta z zaoblonymi narożnikami, długości boków wynoszącej 490 i 418 metrów, z bramą wjazdową pośrodku każdego odcinka. Obwarowania wzmacniały bliźniacze drewniane wieże flankujące wszystkie bramy oraz prawdopodobnie pojedyncze drewniane wieże rozmieszczone w równych odstępach w obwodzie murów twierdzy. Zewnętrzną strefę obrony stanowił rów o przekroju zbliżonym do litery V, mający 8,7 metrów szerokości i 2,7 metrów głębokości, obiegający całość fortu. Wzmocniony dębowymi palami wał miał 5,5 metra szerokości i do 3 metrów wysokości. Po jego wewnętrznej stronie biegła dookolna droga, pozwalająca legionistom na szybki dostęp do każdego zagrożonego fragmentu obwarowań.
Na początku II wieku n.e. obwarowania fortu przebudowano na murowane. Zewnętrzna część wału otrzymała kamienny mur o grubości 1,5 metra, a bramy zostały wzmocnione przez bliźniacze kamienne baszty. Również pozostałe drewniane wieże zostały zastąpione przez 30 kamiennych, niewielkich czworobocznych baszt o wielkości 4,5 x 4,5 metra, rozstawionych w odstępach co 43 metry i umieszczonych po wewnętrznej stronie obwodu, tak że ich ściany czołowe były zlicowane z zewnętrznymi elewacjami kurtyn. W ten sposób rozwiązano nawet baszty narożne, umieszczone na łuku muru, a nie przy kurtynach tworzących kąt prosty. Uniemożliwiało to aktywną obronę z ostrzałem flankowanym podstawy muru, dając jedynie niewielką przewagę wysokości nad sąsiadującymi z basztami kurtynami. Każda baszta posiadała dwie kondygnacje, przy czym dolna była piwnicą wstawioną w wał i służyła jedynie jako magazyn. Górna kondygnacja dostępna była poprzez drzwi w tylnej ścianie baszty i skomunikowana z chodnikiem obronnym w koronie obwarowań, poprowadzonym na tej samej wysokości. Wyżej na każdej z baszt znajdować się musiała otwarta, niezadaszona platforma obserwacyjno-obronna. Zarówno baszty jak i kurtyny muru wieńczyć musiało chroniące obrońców przedpiersie.
Wewnętrzny układ Isca Augusta był zgodny ze standardowym planem fortu legionowego: ze wschodu na zachód (przy uwzględnieniu wspomnianego powyżej odchylenia od osi stron świata) przez całe założenie biegła główna droga via principalis o szerokości 7,5 metra, a z południa ku środkowi założenia równie szeroka via praetoria, łącząca bramę z principia – kwaterą główną legionu. Jej odpowiednikiem na północy była krótsza i węższa via decumana, łącząca bramę z rezydencją legata – praetorium. Ponadto istniała sieć innych mniejszych, prostopadłych i równoległych dróg łączących różne obszary fortu, a także wspomniana powyżej uliczka podmurna, poprowadzona wzdłuż obwarowań. Dwie główne arterie były solidnie wykonane z otoczaków i gliny, osadzonych na żwirze i łamanym kamieniu. Obie miały boczne rynsztoki, z dnem zbudowanym z płaskiego kamienia dla łatwiejszej konserwacji. Obie wyposażono także w głębokie centralne kanały ściekowe, w przypadku via principalis o 0,5 metrowej szerokości i 1,3 metrowej głębokości, ze wspornikowo przykrytym wierzchołkiem zakopanym pod nawierzchnią jezdni. Via decumana miała znacznie skromniejszą konstrukcję, bez bocznych i centralnego kanału ściekowego, co wskazywałoby, że była rzadziej używana przez ruch przelotowy. Mniejsze ulice różniły się w konstrukcji, lecz ważniejsze z nich wyposażono w płytkie rynsztoki.
Główne ulice dzieliły fort na pięć dużych działek – latera prateorii, wypełnionych dość regularnie rozstawioną zabudową. W centrum znajdowała się kwatera główna, za którą od północy mieściła się rezydencja legata, a naprzeciwko, wzdłuż via principalis, rząd budynków wyższych dowódców. Po obu bokach głównej kwatery i rezydencji legata umieszczono warsztaty, przeznaczone do obróbki żelaza na skalę przemysłową, zajmowane także przez legionowych rzemieślników, pośród których znajdować się musieli murarze, kowale, garbarze, cieśle, czy szewce. Pozostałe przestrzenie fortu wypełniały przede wszystkim baraki legionistów. Najwcześniejsze zabudowania prawdopodobnie zostały wzniesione z drewna, później zastępowanego kamieniem na dokładnie tym samym planie. Mogły to być konstrukcje szachulcowe z pionowymi słupami osadzonymi bezpośrednio w ziemi lub w belkach nośnych. Ściany wypełniono plecionką, pokrytą gliną i następnie wodoodpornym tynkiem. Wewnętrzne elewacje zapewne były okazjonalnie malowane na kolorowo. Dachy były kryte dobrze wypalonymi dachówkami i formowanymi terakotowymi ozdobami na szczytach. Podłogi wykonywano różnorodnie: z gliny, żwiru, betonu lub desek. Okna były wyposażone w grubo odlewane szyby, przepuszczające przytłumione zielono-niebieskie światło.
Baraki legionowe przylegały do północnego i południowego boku fortu oraz do środka zachodniej i wschodniej kurtyny. Składały się z wąskich bloków o długości prawie 74 metrów, z czego około jedna trzecia była przydzielona centurionom (ta część była nieco szersza niż pomieszczenia zwykłych legionistów). Bloki zostały ustawione w parach naprzeciwko siebie, co mogło być odzwierciedleniem starego republikańskiego podziału legionów na manipuł lub podwójne centurie. W Caerleon, jak w większości innych rzymskich fortów, pozostawiano wąskie przejścia między parami bloków. Łącznie baraków musiało być 60, gdyż pojedynczy budynek mieścił centurię (80 mężczyzn), z dziesięcioma grupami po ośmiu mężczyzn dzielących dwa pokoje (6 centurii równa się 480 żołnierzy kohorty). Mniejszy z dwóch pokoi wykorzystywany był jako magazyn broni i ekwipunku, większy pokój o wymiarach 4,3 x 4 metry służył jako sypialnia. Rezydencje centurionów na końcach każdego bloku baraków obejmowały także mieszkania dla młodszych oficerów i biura urzędników. Jako że były szersze, ich wnętrza w większości przypadków przedzielone były centralnym korytarzem. Ogrzewanie baraków musiało przybierać formę przenośnych piecyków, nie odnaleziono bowiem śladów po systemie hypocaustum lub kominkach.
Bloki latrynowe od czasu przebudowy z II wieku znajdowały się bezpośrednio przy wale obronnym, od strony krótszych ścian koszar legionistów, natomiast szereg pieców i kuchni umieszczony był na południu, również przy wewnętrznej stronie fragmentu obwarowań, oddzielonego od baraków drogą via sangularis. Pojedynczy blok latrynowy w południowo – zachodniej części fortu mierzył około 9 x 4 metry. Wzdłuż jego trzech ścian biegł kanał na fekalia, wyposażony w zaokrąglone narożniki i kamienne dno. Nad kanałem zamontowane były drewniane siedziska, a podłoga była wyłożona kamiennymi płytami z rynsztokiem umieszczonym w bliskiej odległości od kanału ściekowego. Klinowate w planie pomieszczenie między blokiem latrynowym a narożną kuchnią służyło jako przedsionek, ale musiało też zawierać zbiornik z wodą do spłukiwania.
Po południowej stronie via principalis znajdowały się łaźnie, jeden z pierwszych budynków wzniesionych z kamienia około 75 rok n.e. Był to olbrzymi kompleks o długości 110 metrów, obejmujący duży, otwarty dziedziniec z basenem i dużą ilością budynków w których znajdowały się wanny. Dziedziniec zwany palestrą służył do uprawiania ćwiczeń i do gier na otwartym powietrzu. Mierzył 75 x 45 metrów i był otoczony z trzech stron portykiem. W jego północnym końcu usytuowany był nieduży budynek z apsydą (nimfeum), mieszczący fontannę zasilającą wodą poprzez ołowiane rury podłużny basen (natatio) o długości aż 41 metrów i szerokości 6-7 metrów, biegnący przez większą część dziedzińca. Woda spływała z fontanny po schodkach, wypływając prawdopodobnie z ust rzeźbionego delfina. Basen o głębokości od 1,2 do 1,6 metra mieścił imponującą ilość 365 tysięcy litrów wody. Główny budynek łaźni składał się z trzech przestronnych hal: łaźni zimnej (frigidarium), łaźni ciepłej (tepidarium) oraz łaźni gorącej (caldarium), wzniesionych z kamienia i zwieńczonych betonowymi sklepieniami. Po stronie północnej sąsiadowały one z podłużnym trójnawowym budynkiem o formie bazyliki oraz z mniejszym pomieszczeniem ogrzewanej przebieralni (apodyterium), dostawionym około 150 roku n.e.
Bazylika, kryta sala ćwiczeń o 64,5 metrach długości i 24 metrach szerokości, podzielona była na nawę główną o szerokości 12 metrów i dwie węższe nawy boczne. Podziału dokonano za pomocą dwóch rzędów murowanych podpór, każdego złożonego z 17 filarów. Filary te nie stały na ciągłych stereobatach, jak w bazylice principium, ale na masywnych, pojedynczych fundamentach zwieńczonych blokami lokalnego żółtego piaskowca. Nad nawami bocznymi, a prawdopodobnie także nad nawą główną, rozpięte był sklepienia kolebkowe. Podłogi wykonano z białego i niebieskawego wapienia, kładzionego na żwirowym podłożu. Z bazyliki do frigidarium wchodziło się dwoma przejściami, umieszczonymi po bokach basenu flankowanego przez dwa kolejne baseny o apsydialnych kształtach. Przy jednym z przejść, na południowym – zachodzie, frygidarium kończyło się dużą apsydialną wanną, wyłożoną zielonym piaskowcem, prawdopodobnie o szerokości 11,5 metra. W apodyterium wyróżniono dużą, choć słabo wymurowaną apsydę, prawdopodobnie mieszczącą jakiś posąg, natomiast wzdłuż bocznych ścian ustawione były drewniane szafki na ubrania. Budowa systemu ogrzewania hypocaustum sprawiła, że południowo – zachodnia ściana bazyliki została rozebrana na długości prawie 8 metrów. Prawdopodobnie wraz z apodyterium zbudowano też przedsionek na południowo – wschodnim krańcu bazyliki, ponieważ usunięcie tak długiego muru musiało mieć poważny wpływ na sklepienie budynku.
Po obu stronach kompleksu łaźni, frontem do via principlais, znajdowały się wspomniane powyżej domy dla trybunów i innych wyższych oficerów, natomiast w południowo – zachodnim narożniku twierdzy, za domami trybunów znajdowały się trzy spichlerze i duży budynek z dziedzińcem, który służył jako magazyn. Wykopaliska ujawniły, że był on używany do przechowywania sprzętu wojskowego. Po stronie wschodniej kompleksu łaźni najprawdopodobniej mieścił się szpital (valetudinarium) z początku II wieku n.e. Wybór jego miejsca miał być podyktowany potrzebą ciszy dla pacjentów oraz bliskością łaźni. Budynek miał formę podwójnego szeregu pomieszczeń oddzielonych podłużnym korytarzem, otaczającego trzy boki wielkiego dziedzińca. Z czwartej, południowej strony wstawiona była duża sala recepcyjna i przyległe pomieszczenia administracyjne. Skrzydła wraz z szerokim na 6-7 metrów korytarzem prawdopodobnie przykryte były w stylu bazylikowym. Spośród pomieszczeń dla pacjentów, najpewniej po jednym przypadało na każdą z sześćdziesięciu czterech centurii legionu. Mierzyły one około 3,6 x 4,6 metra wewnętrznie i były ustawione w zestawach po trzy lub dwa, przedzielone przedsionkami. Zaletą tych ostatnich było odciążenie głównego korytarza w przypadku dużej ilości pacjentów i personelu.
Budynek kwatery głównej legionu (principia) składał się z wielkiego brukowanego placu otoczonego z trzech stron portykami, za którymi rozmieszczono różnego rodzaju pomieszczenia urzędów. Z czwartej strony placu znajdował się budynek o formie bazyliki, z tyłu której znajdował się kolejny szereg pomieszczeń urzędów i centralna komnata przeznaczona na kaplicę proporców legionowych (aedes). Całkowita szerokość principia wynosiła około 66 metrów, długość natomiast między 93 a 95 metrów, przy czym powiększać mógł ją wystający aneks o formie czworobocznego przejazdowego przedsionka. Bazylika, długa na 64,4 metra i szeroka na 25 metrów, miała wysoką nawę główną, przechodzącą zapewne do oświetlanego oknami clerestorium, oraz dwie nawy boczne, oddzielone od nawy głównej kolumnadami podpartymi bardzo solidnymi stereobatami, oddalonymi od siebie o 15,5 metra. Na obu krótszych końcach bazyliki znajdowały się głębokie wnęki, w których zbudowano podwyższenia sędziowskie (tribunalia). W centrum kolumnad wznosiły się masywne filary z łukami z cegły i wapiennego tufu, oznaczające transept o szerokości 13,5 metra, ciągnący się od aedes do przeciwległego głównego wejścia. Aedes posiadało kamienną podłogę wyniesioną nieco ponad poziom bazyliki oraz ławy lub platformy przy dwóch bokach, na których ustawiano posągi. Platformy prawdopodobnie ciągnęły się także wokół tylnej części sali, gdzie wystawione były sztandary, w tym aquila legionu.
Na południowy – zachód od fortu, tuż poza jego obwarowaniami usytuowany został amfiteatr, utworzony na rzucie elipsy o wymiarach 41,6 x 56 metrów. Był on zbudowany z ziemi i obmurowany kamiennym murem z zewnętrznymi pilastrami na całym obwodzie. Wyższe partie, ławy i balustrady, były zapewne konstrukcji drewnianej. Łagodne nachylenie terenu w kierunku południowym sprawiło, że północna część amfiteatru została wcięta znacznie głębiej w podłoże niż na południu. Tam też kamienny mur był wyraźnie grubszy, miał bowiem 1,8 metra szerokości w porównaniu do 1,4 metra na północy, a większa wysokość konstrukcji nadziemnej sprawiła, że konieczne stało się dodatkowe wsparcie amfiteatru od południa zewnętrznymi, rozmieszczonymi w odstępach co około 4 metry przyporami. Przypory te zbudowano na miejscu pilastrów, których efekt strukturalny nie mógł być zbyt duży. W kolejnych wiekach funkcjonowania areny, stało się konieczne podpieranie jej muru masywnymi przyporami także z pozostałych stron.
Do wnętrza amfiteatru prowadziły dwa główne wejścia (portae pompae) wiodące wprost na arenę oraz sześć mniejszych, regularnie rozstawionych, przeznaczonych zarówno dla widzów, jak i artystów. Amfiteatr mógł pomieścić do 6 tysięcy osób (czyli nieco więcej niż stan pełnego legionu), którzy wejść do niego mogli po zakupieniu biletu w postaci ołowianego żetonu. Główne wejścia w zewnętrznych częściach otrzymały kamienne sklepienia kolebkowe, natomiast partie bliższe areny były niezadaszone. Wejścia zamykano drewnianymi wrotami, zapewne dwuskrzydłowymi przy głównych bramach. Z bocznych wejść na trybuny prowadziły klatki schodowe, przy czym dwa boczne wejścia przy krótszej osi amfiteatru posiadały dwa biegi schodów, flankujące pomieszczenia gdzie przebywali przed walką gladiatorzy. Wschodnie schody były nieco szersze i prawdopodobnie prowadziły do głównego balkonu, czy też alkowy, gdzie zasiadali najważniejsi oficjałowie. Przez całą długość areny wiódł pod nią kanał, efektywnie pozbywający się nadmiaru wody deszczowej. Pierwotnie nawierzchnia zapewne pokryta była żwirem, by zapobiegać poślizgnięciom w trakcie walk gladiatorów czy pokazów ze zwierzętami. Ściany wokół areny były tynkowane i pokryte czerwonymi liniami imitującymi kamienne ciosy.
Stan obecny
Do czasów współczesnych w Caerleon zachowało się wiele elementów antycznego fortu Isca. W najlepszym stanie przetrwał amfiteatr, nawet obecnie wykorzystywany do masowych imprez plenerowych, inscenizacji i rekonstrukcji historycznych. Wstęp na jego teren z wyjątkiem specjalnych wydarzeń jest bezpłatny. Na północny – zachód od niego zobaczyć można relikty koszarów legionowych, odsłonięte w trakcie badań archeologicznych. W centrum miasta znajduje się Muzeum Łaźni Rzymskich z fundamentami budynków, mozaikami i rekonstrukcją basenu. Muzeum jest prowadzone przez Cadw, więc czasy otwarcia są dokładnie takie same jak w pobliskim Narodowym Muzeum Legionu Rzymskiego. Znajduje się tam znakomita ekspozycja artefaktów znalezionych w okolicy, a także rekonstrukcja kwater legionistów. Podobnie jak inne muzea narodowe i galerie Walii, wstęp na jego teren jest bezpłatny. W Caerleon zachowały się także fragmenty murów obronnych na południowej stronie.
pokaż koszary legionowe na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boon G., Isca, the Roman legionary fortress at Caerleon, Cardiff 1972.
Knight J., Caerleon Roman Fortress, Cardiff 2003.
Phillips N., Earthwork Castles of Gwent and Ergyng AD 1050 – 1250, Oxford 2006.
Wheeler M., Williams N., Caerleon Roman amphitheatre and barrack buildings, London 1970.