Historia
Około 3000 roku p.n.e. na miejscu Bryn Celli Ddu wzniesiony został kamienny krąg otoczony przez rów i ziemny wał (ang. henge). Najprawdopodobniej pełnił on funkcje religijne, bowiem pośrodku w trakcie badań archeologicznych odkryto kość spalonego ludzkiego ucha przykrytego kamienną płytą. Być może była to forma poświęcenia miejsca przed budową grobowca, związana z umieszczonym obok dołu z resztkami kamieniem, zdobiony spiralnymi i falistymi liniami. Jako że kamienne kręgi rzadko występowały na terenie Walii, a były bardziej powszechne w Anglii, prawdopodobnie lokalna społeczność musiała utrzymywać dalekie kontakty.
Prawdopodobnie po niedługim czasie użytkowania pierwotna budowla z nieznanych przyczyn została zniszczona. Szesnaście kamieni zostało uszkodzonych, niektóre przewrócone, a sześć rozbito, po czym na miejscu kręgu został zbudowany grobowiec, umieszczony wewnątrz kamienno – ziemnego kopca. W środku, w komorze oraz w przejściu do niej, złożono ludzkie szczątki, zarówno spopielone jak i szkieletowe, a więc pochowane przy użyciu rożnych obrządków i metod pochówku. Następnie wejście do grobowca zostało przesłonięte kamieniem.
Na początku XIX wieku rozpoczęły się pierwsze poważniejsze badania Bryn Celli Ddu. W 1802 roku archeolog – amator, John Skinner, odwiedził i opisał stanowisko, dowiadując się, że grobowiec został odkryty pokolenie wcześniej przez farmera, który skuszony możliwością odkrycia skarbu przeniósł kamień blokującego wejście. Wtedy też wiele z lżejszych kamieni zostało skradzionych lub zniszczonych. W latach 1928-1929 prace w Bryn Celli Ddu prowadził Wilfrid James Hemp. Archeolog opracował fazy rozwoju grobowca, a także odkrył zdobiony wzorami kamień, który został następnie przeniesiony do Narodowego Muzeum Walii.
Architektura
Bryn Celli Ddu usytuowano na jednym z licznych w okolicy niskich wywyższeń terenu, w dolinie rzeki Afon Braint, po jej zachodniej stronie. Najwcześniej wzniesiony kamienny krąg o średnicy około 30 metrów składał się z 14 ułożonych pionowo dłuższymi stronami kamieni, otoczonych przez rów i ziemny wał. Rów otrzymał około 5 metrów szerokości i 2 metry głębokości. Od strony północno – wschodniej prawdopodobnie znajdowało się wejście w postaci grobli usypanej z ziemi. Środek pełnił zapewne formę ołtarza, gdyż znaleziono tam szczątki ludzkiego, spalonego ucha, przykrytego kamieniem. Drugi umieszczony obok kamień pokryto licznymi falistymi i spiralnymi wzorami.
W drugiej fazie, po zniszczeniu kamiennego kręgu, wzniesiono grobowiec typu korytarzowego, otoczony przekopem o średnicy około 26 metrów i głębokości 1,5 metra. W jego wnętrzu umieszczono wyłożony kamieniami korytarz o długości 8,4 metra, usytuowany tak by w dzień letniego przesilenia wpadały do niego promienie słoneczne. Złożony był on z krótszej części zewnętrznej, utworzonej z niższych kamieni oraz nieco dłuższej części wewnętrznej, co wskazywałoby na powiększenie grobowca w bliżej nieznanym etapie jego funkcjonowania. Ciekawym elementem korytarza był rodzaj niskiej ławy dostawionej do jego północnej ściany, utworzonej z płaskich kamieni osadzonych na gliniastym podłożu. Częściej natomiast spotykanym rozwiązaniem było utworzenie zwężenia korytarza, poprzez ustawienie dwóch ostatnich kamieni przed komorą grobową pod skosem.
Korytarz prowadził od wejścia na wschodzie do centralnej komory grobowej o średnicy około 2,4 metra, również utworzonej z kamiennych płyt, na których sklepienie utworzono z dwóch dużych kamieni, przy czym wszystkie kamienie częściowo zostały obciosane by lepiej do siebie pasowały. Wewnątrz komory grobowej jeden z kamieni pozostawiono luzem w pionowym ustawieniu, wystającym 1,7 metra ponad poziom gruntu. Z nieodkrytych przyczyn ustawiony został on w miejscu permanentnie zacienionym, nawet w czasie letniego przesilenia, niczym symboliczny „strażnik” zgromadzonych w komorze kości. Całość została przykryta kamienno – ziemnym kopcem (cairn) o szacowanej wysokości około 3 metrów i średnicy 13-14 metrów. Wejście zasłonięto głazem i ziemią, a krawędzie kopca, w celu zapobieżenia rozproszeniu, zostały wzmocnione wieńcem dodatkowych większych kamieni. W części wschodniej umieszczono je w ten sposób, iż bezpośrednio przechodziły w korytarz wejściowy, przy czym z końca jego zewnętrznego odcinka, na granicy z odcinkiem wewnętrznym korytarza, wyprowadzony był starszy wieniec, wtopiony w powiększony kopiec.
Wejście do korytarza grobowego usytuowane było po stronie wschodniej. Jako, iż kopiec (cairn) nie był idealnym kołem, a posiadał w pobliżu wejścia formę niewielkiego klina, utworzył się tam niewielki dziedzińczyk z przeciwnej strony zamknięty starszym ziemnym wałem w którym utworzono przerwę służącą za bramę. Plac ten zapewne służył do przeprowadzania ceremonii religijnych. Odnaleziono na nim resztki palenisk oraz pogrzebane truchło poświęconego w ofierze woła, otoczone dwoma równoległymi rzędami mniejszych kamieni, w obręb których przejście od strony grobowca odcięte było drewnianą przegrodą (pozostało po niej pięć otworów w ziemi).
Stan obecny
Dzisiejszy wygląd Bryn Celli Ddu, którego celtycka nazwa oznacza „kopiec w ciemnym zagajniku”, jest wynikiem praz rekonstrukcyjnych przeprowadzonych w XX wieku. Kopiec (cairn) jest obecnie dużo mniejszy, ale jego oryginalną wielkość wyznacza zewnętrzny krąg kamieni. Kopiec nie zamyka już całkowicie komory grobowej, dlatego jej tylna ściana jest otwarta, pozwalając na dopływ światła słonecznego. Za tylną ścianą komory, w miejscu, które kiedyś znajdowało się w obrębie kopca, znajduje się replika pokrytego płaskorzeźbionymi wzorami kamienia. Jego oryginał znajduje się obecnie w Narodowego Muzeum Walii.
Bryn Celli Ddu jest powszechnie uważany za jeden z najwspanialszych grobowców korytarzowych na terenie Walii. W przeciwieństwie do wielu innych, ma on nie tylko pełny korytarz wejściowy i komorę grobową, ale jest również częściowo przykryty kopcem. Wartość zabytku podnosi jego wcześniejsza forma w postaci kamiennego kręgu (choć teoria ta bywa ostatnio podważana), obecność filara w komorze grobowej, kamień z wyrytymi spiralnymi wzorami, a także fakt, że budowla mogła służyć do wyznaczania dnia przesilenia letniego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Burrow S., Bryn Celli Ddu Passage Tomb, Anglesey: Alignment, Construction, Date, and Ritual, „Proceedings of the Prehistoric Society”, vol. 76/2010.
Castleden R., Neolithic Britain: New Stone Age sites of England, Scotland and Wales, London 1992.
Hemp W.J., The chambered cairn of Bryn Celli Ddu, „Archaeologia” vol. 8/1930.
The Royal Commission on The Ancient and Historical Monuments and Constructions in Wales and Monmouthshire. An Inventory of the Ancient Monuments in Anglesey, London 1937.