Historia
Nowy Zamek (Newcastle) w Bridgend został zbudowany około 1106 roku, według tradycji przez Williama de Londres, jednego z półlegendarnych Dwunastu Rycerzy z Glamorgan, w ramach inwazji Normanów na Walię. William de Londres był rycerzem lojalnym wobec normańskiego barona Roberta Fitzhamona, a Newcastle było najbardziej wysuniętą na zachód częścią obszaru podległego Fitzhamonowi (jedyną warownią wzniesioną na zachodnim brzegu rzeki Ogmore). Robert Fitzhamon prawdopodobnie był też rzeczywistym fundatorem zamku w Bridgend. Wraz z nim wzniesiono wówczas także warownie Coity i Ogmore.
Po śmierci Roberta Fitzhamona w 1107 roku Newcastle na krótko przeszło pod władzę króla Henryka II, a od około 1114 roku na Roberta, earla Gloucester, syna monarchy który poślubił jedną z dziedziczek Fitzhamona, fundatora zamków Neath i Kenfig. Obwarowania Newcastle zostały wzmocnione przez kolejnego właściciela, Williama Fitz Roberta, drugiego earla Gloucester, krótko przed jego śmiercią w 1183 roku lub przez króla Henryka II, który przejął władzę nad Glamorgan po śmierci Williama. Głównym powodem tych prac było powstanie w Glamorgan pod wodzą walijskiego lorda Afan, Morgana ap Caradoga. W jego trakcie zamek został zaatakowany, ale Walijczykom nie udało się go zdobyć.
Henryk II zmarł w 1189 roku, a własność Newcastle przeszła na księcia Jana, który w tym samym roku w ramach pogodzenia przekazał zamek Morganowi ap Caradogowi. Gdy Morgan zmarł około 1208 roku, jego następcą został jego syn Lleison, który na początku XIII wieku służył wraz z dwustoma Walijczykami u boku króla w Normandii. Po śmierci Lleisona około 1214 roku zamku nie przejął jego brat i dziedzic Morgan Gam, ale Newcastle stało się własnością Isabel, hrabiny Gloucester, pierwszej żony króla Jana, pomimo, iż był już z nią rozwiedziony. W 1217 roku przynależność zamku ponownie się zmieniła, pozostając za sprawą koligacji małżeńskich na krótko przy anglo-normańskim baronie Gilbercie de Clare, który w tym samym roku przekazał zamek Gilbertowi de Turberville. Ten wolał jednak mieszkać w zamku Coity. Morgan Gam, zawiedziony w oczekiwaniach odziedziczenia Newcastle, w 1226 roku spalił okoliczne wsie, a po okresie spędzonym w więzieniu earla sprzymierzył się z najsilniejszym z walijskich władców, Llywelynem ap Iorwerthem. W 1231 i 1232 przeprowadził udane najazdy na Neath i Kenfig, ale do śmierci w 1241 roku nigdy nie zdołał zawładnąć Newcastle.
W 1360 roku zamek przeszedł na własność rodziny Berkerolle, zaś w 1411 roku na ród Gamage, ale nie podjęto nad nim żadnych poważniejszych prac aż do XVI wieku, kiedy to został w niewielkim stopniu przebudowany w celu podniesienia komfortu życia mieszkańców. Znaczenia militarnego zamek nie posiadał już od długiego czasu, zwłaszcza po upadku ostatniego walijskiego powstania Owaina Glyndŵra na początku XV wieku. Mimo modernizacji budowla przestała być zamieszkiwana pod koniec XVI wieku i stopniowo zaczęła popadać w ruinę.
Architektura
Pierwotne założenie obronne składało się jedynie z pierścienia drewniano – ziemnych obwarowań (ringwork), otaczających dziedziniec o około 40 metrach średnicy. Przypuszczalnie pośrodku nich wzniesiony był donżon, którego relikty podobno odkryto w XIX stuleciu. Całość zamku chroniona była przez naturalne zbocze na wschodzie, opadające ku zakolu rzeki Ogmore (Afon Ogwr), oraz przekop z pozostałych stron. Zamek górował nad zalewową doliną i osadą targową Bridgend na drugim brzegu rzeki, do której prowadziła zlokalizowana poniżej przeprawa. Po zachodniej stronie zamku teren był płaski, ale na północy pewną ochronę zapewniał niewielki zalesiony wąwóz. Od południa z zamkiem sąsiadował kościół, prawdopodobnie położony na terenie podzamcza.
W drugiej połowie XII wieku wybudowany został kamienny mur obwodowy, oraz dwie wzmacniające go czworoboczne wieże, które były w ówczesnym budownictwie nowością na tych terenach (prawdopodobnie wzorowano je na wieżach zamku earla Williama w Sherborne). Mur w planie zakreślał kształt zbliżony do podkowy. Poprowadzony był serią krótkich, prostych odcinków, jedynie nadrzeczna kurtyna wschodnia posiadała większą długość. W najgrubszych miejscach mur miał około 1,9-2 metrów, przy czym dodatkowo poszerzał go metrowej szerokości cokół, który po stronie wschodnich skarp miał nawet 1,5 metra szerokości. Wysokość muru nie jest znana, ale musiała wynosić więcej niż 6,3 metra (od strony dziedzińca). Zbudowano go z kamienia łamanego, okrytego od zewnątrz lekko obciosanymi blokami, a także z dokładnie opracowanych kwadr wykorzystywanych wokół detali architektonicznych i przy narożnikach.
Jedna z wież, południowa, flankowała bramę wjazdową do zamku. Wjazd prowadził przez romański portal, wyróżniający się wysoką jakością kamieniarki, w całości utworzonej z dokładnie ciosanych bloków. Przejazd zamknięto łukiem odcinkowym osadzonym w półkolistej wnęce, z wałkiem w archiwolcie opadającym po bokach na rzeźbione kapitele. Ościeża portalu ozdobiono rzadką formą czworobocznych, profilowanych wgłębień rozdzielanych przez koliste wzory. Brama pierwotnie zamykana była dwuskrzydłowymi drzwiami, blokowanymi od wewnątrz zasuwą ryglowaną w otworach w murze.
Wieża południowa, podobnie jak sąsiednie kurtyny, posiadała od strony przedpola zamku u podstawy bardzo szeroki cokół, zbliżony formą do masywnej ostrogi. Wejście do niej prowadziło od strony dziedzińca na poziomie przyziemia oraz z korony muru obwodowego na piętro, poprzez schody dostawione do zachodniej ściany wieży. Prawdopodobnie w jej dolnej kondygnacji, co najmniej od schyłku średniowiecza, funkcjonowała kuchnia obsługująca górne komnaty. Kondygnacja ta nie posiadała otworów strzeleckich, przykryta była drewnianym stropem. Pierwsze piętro zostało przebudowane na potrzeby mieszkalne w XVI wieku, kiedy to wykonano nowe okna i kominki w stylu Tudorów (choć co najmniej dwa kominki przy wschodniej ścianie funkcjonowały już w okresie średniowiecza). Na drugie piętro wiodła klatka schodowa umieszczona w północno – zachodnim narożniku.
Wieża zachodnia była nieco większa, w większym też stopniu wystawała w przedpole zamku poza obwód muru. Jej podstawa podobnie jak wieży południowej wzmocniona była cokołem, który tutaj znajdował się także od strony dziedzińca. Pomieszczenie w przyziemiu wieży nie posiadało kominka, pełniło więc pewnie funkcje magazynowe i obronne (pojedynczy otwór strzelecki). Dostępne było przez portal wprost z dziedzińca.
Na wschód od bramy wjazdowej wzniesiono główne zabudowania mieszkalno – gospodarcze zamku, a dalej na północ budynek o nieustalonej datacji. Najstarszą konstrukcją był budynek południowo – wschodni, zapewne związany jeszcze z wcześniejszymi obwarowaniami drewniano – ziemnymi, dlatego w trakcie wznoszenia murowanego obwodu usunięto jego południową i wschodnią ścianę. Jego duża szerokość (9,7 metrów) wskazuje, iż mógł być przedzielony ścianami działowymi na mniejsze pomieszczenia. Prawdopodobnie w XIII wieku dobudowano do niego od północy kolejny prostokątny w planie budynek z wejściem od strony zachodniej. W jego wnętrzu przy ścianie wschodniej znajdowała się kamienna ława, a pośrodku otwarte palenisko, pełnił więc najpewniej rolę auli.
Stan obecny
Zamek zachował się w postaci niskiej ruiny, ale większość zabytku która przetrwała do dziś pochodzi z wczesnego, normańskiego okresu historii Newcastle, dzięki czemu jest on prawdopodobnie najlepiej zachowaną XII-wieczną, świecką budowlą na terenie Walii. Wyróżnia się portal bramy wjazdowej, jeden z najpiękniejszych zabytków świeckiej architektury normańskiej w Walii (prowadzące do niego stopnie są współczesne). Do wysokości pierwszego piętra przetrwała również wieża południowa, której co prawda okna i kominek w przyziemiu pochodzi z XVI wieku, lecz na pierwszym piętrze posiada kominek z okresu średniowiecza. Wieża zachodnia zachowała się jedynie w części przyziemia, natomiast mury obwodowe w najwyższych miejscach osiągają 6,3 metra wysokości. Newcastle jest pod opieką agendy rządowej Cadw i otwarty bezpłatnie dla turystów przez cały rok.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kenyon J., The medieval castles of Wales, Cardiff 2010.
Kenyon J., Spurgeon C.J., Coity Castle, Ogmore Castle, Newcastle (Bridgend), Cardiff 2001.
Lindsay E., The castles of Wales, London 1998.
Salter M., The castles of Gwent, Glamorgan & Gower, Malvern 2002.
The Royal Commission on Ancient and Historical Monuments of Wales, Glamorgan Early Castles, London 1991.