Historia
Początki zamku Yester, pierwotnie zwanego Yestred (od bretońskiego Ystrad, czyli dolina) sięgały drewniano – ziemnego gródka ufundowanego przez normańskiego rycerza Hugona de Giffarda w drugiej połowie XII, po tym gdy osiadał on w East Lothian za panowania króla Dawida I. Najstarsze murowane zabudowania (prawdopdobnie donżon) wraz z niezwykłymi pomieszczeniami pod poziomem gruntu wybudowano prawdopodobnie przed 1267 rokiem, za sir Hugo de Giffarda, wnuka pierwszego właściciela Yester.
Śmierć Aleksandra III bez męskiego potomka, a następnie niespodziewana śmierć jego córki, Małgorzaty Kenneth, spowodowała w Szkocji pod koniec XIII wieku dynastyczny kryzys, a w konsekwencji interwencję i zwasalizowanie kraju przez angielskiego króla Edwarda I. Gdy w 1298 roku udał się on na północ poskromić powstanie Williama Wallace, Yester zajęte zostało przez najeźdźczą armię. Szkoci odzyskali zamek dopiero po 1306 roku, kiedy to Robert I Bruce zdołał się koronować i skonsolidować opór.
Po pierwszej wojnie o szkocką niepodległość zniszczony zamek zwrócony został rodzinie Giffard. Jej członkowie przeprowadzili konieczne naprawy, lecz już w 1357 roku ród wymarł po mieczu, a Yester za sprawą koligacji małżeńskich przeszło na rodzinę Hay (na skutek ślubu Joanny Giffard z Williamem de la Haye). Ród ten w XIV i XV wieku uzyskał spore znaczenie w średniowiecznej Szkocji, prowadził też dalsze prace budowlane nad powiększeniem zamku Yester. Rozebrany został wówczas stary donżon, a nad podziemnymi pomieszczeniami („Goblin Ha”) utworzono nowe zabudowania.
Właściciele zamku z racji jego pogranicznego usytuowania zaangażowani byli w XVI-wieczne konflikty z Anglią. Wyprawa Jakuba IV z 1513 roku zakończyła się wielką klęską na polach bitwy pod Flodden, podczas której poległ między innymi John Hay, drugi lord Hay. W 1544 roku zamek został spustoszony w trakcie konfliktu zwanego „szorstkimi zalotami”, podczas którego Henryk VIII próbował wymusić zaręczyny swego syna Edwarda z Marią, królową Szkocji. W 1547 roku Yester pod wodzą Johna, czwartego lorda Hay udało się obronić, lecz jeszcze w tym samym roku po bitwie pod Pinkie Cleugh dostał się on do angielskiej niewoli, w której spędził aż trzy lata. Nieobecność właściciela wykorzystali Anglicy w 1548 roku, zajmując zamek i obsadzając własnym garnizonem. W drugiej połowie XVI wieku, pomimo iż zamek powrócił w ręce Heyów, piąty lord Hay przeniósł się do nowszej i wygodniejszej siedziby, natomiast zamek pozostawiono swemu losowi, aż stopniowo popadł w całkowitą ruinę.
Architektura
Yester zbudowano w zakolu rzeki Hopes Water, która otaczała go od północy, wschodu i częściowo od południa, natomiast po stronie zachodniej z południa ku północy przepływał mniejszy strumień wpadający w pobliżu zamku do rzeki. Dłuższa oś zamku rozmieszczona została zgodnie z warunkami terenu na linii północ – południe. Po bokach chroniły go strome na 15-20 metrów stoki, zaś od południa szeroka na 30 metrów i głęboka na 6 metrów fosa, oddzielająca budowlę od reszty lądu. Teren zamku o długości około 60 metrów był równy, aż do gwałtownego spadu ku rzece na północy. Po tej stronie, odchylonej nieco na wschód od osi, znajdował się także drugi przekop, szeroki na 9 metrów i głęboki na 4,6 metra, umieszczony na znacznie już niższym terenie, około 70 metrów od fosy południowej. Oddzielał on skrajny, owalny w planie fragment terenu, zapewne zajmowany przez jakiegoś rodzaju przygródek o lżejszej zabudowie. Maksymalna szerokość zamku na linii wschód – zachód wynosiła około 36 metrów, całość zaś w planie za sprawą wschodniego cypla miała formę nieco zbliżoną do trójkąta.
Wzniesione z charakterystycznego czerwonego piaskowca mury zamku miały od 1,8 do 2,4 metrów grubości i od 9 do nieco ponad 12 metrów wysokości. Wyznaczały one centralnie położony dziedziniec, po bokach ograniczony zabudowaniami. Główna, zewnętrzna brama z pewnością znajdowała się po stronie południowej. Mogła ona być zaopatrzona w jakąś budowlę bramną zaopatrzoną w zwodzony most przerzucany nad fosą i prowadzić do przedniej części zamku, być może wydzielonej do postaci osobnego dziedzińca o funkcji podzamcza. W jego wschodniej części znajdował się duży, podłużny, prostokątny w planie budynek, być może o wieżowym charakterze (co najmniej trzy kondygnacje wysokości), którego wschodnia ściana stanowiła zarazem część obwodu obronnego zamku. Przyziemie budynku, zapewne o funkcji gospodarczej, przykryte było sklepieniem kolebkowym i ogrzewane kominkiem w ścianie zachodniej. Powyżej znajdowała się kryta stropem, obszerna komnata, przypuszczalnie XV-wieczna aula (hall), oświetlana dużymi, profilowanymi oknami, ogrzewana kominkiem i zaopatrzona w ostrołuczną wnękę – półkę ścienną. Za budynkiem wschodnią część dziedzińca prawdopodobnie zamykała prosta kurtyna muru, zakończona w narożniku północno – wschodnim czworobocznym budynkiem lub wieżą. Drugi z narożników tej wieży połączony był z grubą kurtyną zamykającą zamek od północy, przebitą w przyziemiu półkolistym, profilowanym portalem zamykanym ryglem.
W zachodniej części zamku znajdowały się zabudowania z XIV wieku, usytuowane za czołowym dziedzińcem podzamcza (o ile był on wydzielony od głębiej położonej części zamku). Miały one ponad 20 metrów długości. Pod ich północną, lekko wychyloną ku wschodowi częścią utworzono jeszcze w XIII stuleciu niezwykłą podziemną komnatę zwaną „Goblin Ha”. Otrzymała ona 11,4 metra długości i niecałe 4 metry szerokości ze zwieńczeniem w postaci ostrołucznego sklepienia kolebkowego o gęsto rozmieszczonych masywnych gurtach. Gurty te umieszczono na odsadzce muru wydzielającej położone na drewnianym stropie półpiętro. Obie kondygnacje były nieoświetlone, dostępne ostrołucznymi wejściami od południa. Wyposażeniem dolnej komory była półka ścienna przy narożniku południowo – wschodnim oraz kominek osadzony w ścianie północnej z kominem przechodzącym przez górne półpiętro. W obu ścianach bocznych północnej partii pomieszczenia znajdowały się ostrołuczne portale zamykane masywnymi ryglami osadzanymi w otworach w murze. Prowadziły one do przejść i furt skierowanych na stoki północnej części zamku, zapewniających wyjście nad rzekę i możliwość ucieczki w razie zagrożenia. Zachodni, sklepiony ostrołucznie, opadający korytarz o długości 10 metrów, chroniony był aż trzema wrotami z ryglami, przy czym ostatnie, zewnętrzne prawdopodobnie zamykane były jeszcze na bronę. Korytarz wschodni w późniejszym okresie został zablokowany, a w jego przestrzeni utworzono wąską klatkę schodową opadającą ostro 6 metrów ku północno – wschodniemu narożnikowi kurtyny przy bloku skały. Przyczyna wprowadzenia zamian nie jest pewna, być może obawiano się o stabilność nadziemnej partii budowli w przypadku przedłużania korytarza.
Stan obecny
Zamek Yester jest dziś jedną z ciekawszych, ale i najbardziej zaniedbanych, a zarazem najmniej znanych średniowiecznych ruin na terenie Szkocji. Teren zamku jest gęsto porośnięty drzewami i niską roślinnością, która niestety poprzez rozsadzanie korzeniami grozi degradacją zachowanym fragmentom murów. W najlepszym stanie zachowały się fragmenty ścian południowo – wschodniego budynku z XV wieku, ruiny zabudowań po zachodniej stronie dziedzińca oraz masywna kurtyna północna z półkolistym portalem. Obejrzeć również można podziemną, podsklepioną komorę („Goblin Ha”).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eighth report with inventory of monuments and constructions in the county of East Lothian, Edinburgh 1924.