Historia
Kościół parafialny w osadzie Whitekirk funkcjonował już w XII wieku, jako własność opactwa augustiańskiego Holyrood. Na początku XIV wieku zaczęło w jego pobliżu dochodzić do coraz częstszych rzekomych cudów, związanych ze święta studnią do której zaczęły przybywać rzesze pielgrzymów. Było ich tak dużo, iż w 1430 roku król Jakub I ufundował dla nich zabudowania noclegowe, zaś w 1439 roku Adam Hepburn wzniósł murowane prezbiterium nowego kościoła, następnie powiększonego o wieżę i nawę. Nową świątynię niedługo potem odwiedził między innymi papież Pius II, pragnący podziękować za bezpieczną podróż morską do Szkocji.
Kościół przetrwał burzliwy okres reformacji, która w Szkocji ostateczne zwycięstwo odniosła w 1560 roku. W XVII wieku do celów sakralnych użytkowano tylko jego wschodnią część, zachodnia partia budynku była natomiast wykorzystywana jako szkoła. W 1760 roku parafia Whitekirk została połączona z Tynningham, dzięki czemu kościół św. Marii wzbogacił się o nowe elementy wyposażenia przeniesione z drugiej świątyni. W 1832 roku wybudowana została kaplica południowa o charakterze pseudotranseptu, natomiast północna kaplica została znacznie przebudowana w 1830 roku. Niestety w 1914 roku budowla spłonęła w trakcie wystąpień sufrażystek, przy czym ogień najbardziej zniszczył nawę, pseudotransept i kruchtę. Odbudowę przeprowadził po 1917 roku sir Robert Lorimer.
Architektura
XV-wieczny kościół wzniesiony został jako budowla jednonawowa, orientowana, składająca się z prostokątnego w planie korpusu, czworobocznej wieży o tej samej szerokości po jego wschodniej stronie i obszernego, dwuprzęslowego prezbiterium na planie prostokąta. Dodatkowo po północnej stronie wieży znalazła się nieduża, czworoboczna kaplica, a wejście do nawy poprzedzono kruchtą, umieszczoną w zachodniej części ściany południowej. Całość osiągnęła 31,4 metrów wewnętrznej długości oraz 6,7 metra szerokości.
Elewacje zewnętrzne prezbiterium wzmocniono z racji umieszczonego w środku sklepienia czterema przyporami, usytuowanymi prostopadle w stosunku do dłużej osi kościoła. Pomiędzy nimi wstawiono duże, ostrołuczne okna z maswerkami o dość nietypowej formie trój i czwórliści. Jeszcze bardziej nietypowe było pozostawienie wschodniej ściany prezbiterium bez dużego okna, bowiem umieszczono tam jedynie w partii szczytowej okulus z czwórliściem w środku, ponad którym znalazł się kartusz herbowy opata Crawforda z Holyrood.
Kruchta przy nawie otrzymała okazałą formę o wymiarach wewnętrznych 4 x 2,7 metra. Wejście pozostawiono w kształcie otwartej arkady o bogato profilowanej, ostrołucznej archiwolcie, osadzonej na płaskich kapitelach poniżej których znalazło się profilowanie w postaci wąskich wałków i wklęsek. W narożnikach kruchtę wzmocniono dwoma ukośnie położonymi, uskokowymi przyporami z ozdobnymi wnękami na zewnętrznych elewacjach, zapewne przeznaczonymi na rzeźbione figury. Obie przypory zwieńczono ciężkimi choć bogato zdobionymi sterczynami. Zaraz nad wejściem na schodkowo zwieńczonym szczycie kruchty umieszczono ozdobny panel z baldachimem i małymi płaskorzeźbionymi przyporami. W środku kruchty umieszczono po bokach dwie kamienne ławy, ponad którymi rozpostarto ostrołuczne sklepienie kolebkowe dekorowane żebrami osadzonymi na rzeźbionych wspornikach. Proste wejście do nawy zwieńczono kolejną ozdobną wnęką, zapewne przeznaczoną na statuę Marii Panny.
Wieża otrzymała dwie kondygnacje ponad dachami, zwieńczone prostym przedpiersiem umieszczonym na rzędzie profilowanych konsol, ponad którym osadzono czterospadowy dach. Elewacje wieży przedzielono horyzontalnie gzymsami kordonowymi, przechodzącymi ponad czterema oknami w ostrołuczne archiwolty. Po jednym takim oknie znalazło się z każdej strony świata, przy czym wszystkie wypełnione zostały prostym laskowaniem o kształcie litery Y. Komunikację pionową w wieży zapewniła spiralna klatka schodowa wciśnięta w kąt północno – zachodni między wieżą a nawą.
Wewnątrz kościoła nawę przykryto drewnianą kolebką, przestrzeń podwieżową przykryto sklepieniem żebrowym, zaś prezbiterium zwieńczono popularnym w późnośredniowiecznej Szkocji sklepieniem kolebkowym o ostrołucznej formie. Wszystkie części kościoła otwarto na przestrzeń podwieżową dużymi, półkolistymi arkadami, zdobionymi jedynie profilowanymi impostami i sfazowanymi krawędziami. Poza nimi wnętrze kościoła odznaczało się prostotą i gładkimi elewacjami.
Stan obecny
Kościół pomimo kilku modernizacji oraz niszczącego pożaru z początku XX wieku zachował do dnia dzisiejszego średniowieczne cechy stylistyczne, w większości pierwotny układ, a także sporo pierwotnych detali architektonicznych. Całkowicie nowożytnym elementem jest południowe ramię pseudotranseptu, przekształcone zostało także ramię północne oraz korpus nawowy, którego północną ścianę w części wschodniej poszerzono o niewielki aneks. Wewnątrz całe wyposażenie oraz kolebka nad nawą są współczesne. W odległości około 90 metrów na północ od kościoła zobaczyć można parafialną stodołę, której najstarsza, zachodnia część pierwotnie była wieżą mieszkalną z około 1540 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Medieval Churches, Edinburgh 1985.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eighth report with inventory of monuments and constructions in the county of East Lothian, Edinburgh 1924.