Historia
Zamek Turnberry prawdopodobniej zbudowany został pod koniec XII lub w początkach XIII wieku, jako własność earlów Carrick, na ziemiach należących wcześniej do lordów Galloway. Pierwszym earlem Carrick był Duncan (Donnchad), wnuk Donnchada II z Fife, poświadczony pod koniec XII wieku, a według bardziej pewnych przekazów w latach 1225-1230. Przypuszczalnie to z nim związana była najwcześniejsza faza kamiennego zamku Turnberry, ufundowanego po wyniesieniu Duncana do grona najważniejszych możnych Królestwa Szkocji i otrzymaniu rozległych ziem lordostwa Galloway. Pierwsza bezpośrednia wzmianka o zamku w źródłach pisanych odnotowana została dopiero po śmierci króla Aleksandra III w 1286 roku, gdy grupa szkockich możnych zebrała się w Turnberry („apud Turnebyry”), aby zobowiązać się do wzajemnego wsparcia.
W 1271 roku tytuł earla Carrick przeszedł na własność Roberta de Bruce z Annandale, który stał się właścicielem Turnberry na skutek małżeństwa z Marjorie, wdową po earlu Carrick, Adamie of Kilconquhar. Najstarszym synem Roberta ze związku z Marjorie był kolejny Robert, późniejszy król Robert I Bruce, według tradycji urodzony na zamku Turnberry. Pod koniec XIII wieku toczył on tak zwaną pierwszą wojnę o szkocką niepodległość, w trakcie której w 1301 roku zamek miał zostać zajęty przez wojska angielskie. Jeszcze w tym samym roku był oblegany przez Szkotów, choć nie odnotowano w przekazach pisemnych czy został odbity siłą, czy też na mocy rozejmu z 1302 roku. Kolejne walki o Turnberry miały być prowadzone po koronacji Roberta w 1306 roku. Kilka lat później Robert zarządził zburzenie zamku, podobnie jak wielu innych szkockich warowni, by nie stały się one punktem oparcia dla ewentualnych przyszłych najazdów angielskich.
Przypuszczalnie w pierwszej ćwierci XIV wieku Turnberry zostało przynajmniej częściowo odbudowane. W 1323 roku król Robert I miał na zamku potwierdzić przywilej Johna de Carleton, zaś w sprawozdaniu królewskiego szambelana z 1329 roku wspomniano o „parcus de Tornberry”. W 1434 roku ziemie Turnberry nadal należały do szkockiej Korony, lecz zamek pozbawiony był większego znaczenia. Trzydzieści sześć lat później baronię nabył John, drugi lord Kennedy. W latach 1574-1575, gdy okolicznymi terenami władał Gilbert Kennedy, czwarty earl Cassilis, Turnberry opisywano jako „terras et baroniam de Turrinberrie, cum castro et fortalicio”. Sugerowałoby to jeszcze funkcjonowanie zamku, choć z pewnością został on przed końcem XVI wieku ostatecznie porzucony.
Architektura
Zamek wybudowany został na skalistym, poszarpanym cyplu nad wodami zatoki Firth of Clyde. Cypel ten od południa odcięty został przekopem, który zabezpieczał jedyną lądową drogę do zamku. Alternatywnym sposobem dostania się do Turnberry była droga morska, zamek bowiem posadowiony był na wyjątkowo nierównym terenie tworzącym liczne wąskie zatoczki, mogące pełnić rolę przystani dla łodzi. Najdogodniejsze z nich znajdowały się pomiędzy skałami w północnej części założenia. Korzystanie z nich chroniło przed silnymi wiatrami, ale uzależnione było od zmieniającego się poziomu wody podczas morskich przypływów i odpływów.
Przestrzeń najstarszej części zamku wyznaczona została przez kamienny mur obronny o grubości co najmniej 1,2 metra. Poprowadzono go wzdłuż krawędzi cypla, przez co miał nieregularny, wieloboczny w planie kształt. Otaczał najwyższy punkt skalistego wzniesienia, łącząc się po stronie północnej z budynkiem mieszkalnym o wymiarach 22 x 12,5 metra. Z zachodnią częścią północnej ściany budynku sąsiadowało mniejsze skrzydło, rozciągające się na około 6 metrów w kierunku północno – zachodnim, z murami o grubości 1,2 metra. W ścianie skrzydła umieszczono dwa kanały odpływowe, dlatego mieścić się nim mogła kuchnia. Drugie niewielkie skrzydło o czworobocznym rzucie wysunięte było w stronę dziedzińca. Z racji ukształtowania terenu było ono podpiwniczone. Mogło pełnić rolę przedsionka z piwnicą o gospodarczym przeznaczeniu.
Główny budynek mieszkalny znajdował się dokładnie nad jedną z zatoczek, dlatego jego ściany były wyjątkowo masywne, osiągające 2,7 metra od strony morza, 1,4 metra po stronie południowej i 2 metry po stronie wschodniej i zachodniej. Gruba ściana północna przeniesiona była nad wodą półkolistą arkadą o szerokości około 7 metrów, wzmocnioną czterema fazowanymi gurtami wykonanymi z czerwonych piaskowcowych klińców. Dzięki arkadzie i budynkowi zatoczka miała zapewnioną osłonę dla łodzi. Przypuszczalnie w podłodze budynku znajdował się otwór, przez który do łodzi mogły być opuszczane liny dźwigające zaopatrzenie i ludzi. Południowa część budynku zapewne była podpiwniczona, dzięki czemu towary nie trafiały od razu do głównego pomieszczenia, ale do komory gospodarczo – magazynowej.
Południowo – zachodni narożnik zamku zajmowała niewielka czworoboczna wieża o wymiarach 6,5 x 8 metrów i murach grubości około 2 metrów. Prawdopodobnie flankowała ona bramę wjazdową na teren dziedzińca, znajdującą się w kurtynie po stronie wschodniej. W narożniku północno – zachodnim wieża łączyła się krótkim odcinkiem muru z budynkiem mieszkalnym. Przed czołową kurtynę zamku wysunięta była na około 4 metry. Przestrzeń za nią była bardzo ciasna z racji blisko usytuowanego budynku mieszkalnego i jego skrzydła, które pozostawiało tylko wąski korytarz przy wieży i murze obronnym, dający możliwość przejścia do nieco przestronniejszej wschodniej części dziedzińca. W wieży znajdować się mogły pomieszczenia straży, dla wygody której w grubości muru osadzono latrynę, której odpływ skierowany był przez ścianą zachodnią na zewnątrz i do wody w wąskim jarze oddzielającym górną część zamku od reszty cypla.
Po południowo – zachodniej stronie głównej części zamku znajdowało się podzamcze, zajmujące nieco niżej położony, ale rozleglejszy teren nadmorskiego cypla. Jego obwarowania w XIII wieku przebudowano na murowane, podążające za naturalnymi krawędziami skał wokół kilku zatoczek i otaczające dziedziniec o wymiarach około 40 x 40 metrów. Bramę skierowaną ku lądowi umieszczono po stronie wschodniej, tak że wjazd do głównej części zamku wymagał po przekroczeniu podzamcza skrętu w prawo, ku północy. Czołowy, wschodni mur podzamcza, jako najbardziej zagrożony, utworzony został najmasywniejszy, gruby na około 4,5 metra. Nieco słabszy, około 3,5 metrowej szerokości, utworzono odcinek południowy, gdzie znajdowała się furta wypadowa, natomiast mury zwrócone ku morzu były najcieńsze. Zewnętrzny rów oddzielający zamkowy cypel od lądu miał 11 metrów szerokości w najwęższym miejscu, dlatego do bramy musiał prowadzić most, być może podparty murowanym filarem.
Zabudowania podzamcza skupione były w zachodniej i północnej części dziedzińca. Na zachodnim zwężeniu znajdować się mógł obszerny budynek o wymiarach około 20 x 18 metrów, z niewielkim czworobocznym ryzalitem wysuniętym na 4 metry z narożnika północno – zachodniego. Północno – wschodni fragment murów podzamcza łączył się z wieżą i murami zamku górnego, wypełniając zabudowaniami lukę pomiędzy dwoma zatoczkami. Zabudowania te zajmowały obszar o wymiarach około 16 x 6,8 metra. Ich wschodnia część musiała zawierać przejazd bramny do zamku górnego, zachodnia natomiast pomieszczenie sąsiadujące z czworoboczną wieżą zamku górnego. Obie części były podpiwniczone, przy czym zachodnia piwnica mieściła wylot latryny oraz furtę do jednej z zatoczek. Kolejna z północnych zatoczek na wysokości podzamcza wykorzystywana była jako przystań dla łodzi, a przestrzeń nad jeszcze jedną zatoczką przecięto murem, dającym oparcie nadwieszonemu nad wodą pomieszczeniu.
W XIV wieku teren dziedzińca zamku górnego zajęty został przez podkowiastą w planie wieżę, z powodu której rozebrane musiało zostać południowe skrzydło głównego budynku mieszkalnego. Nowa wieża chroniła drogę dojazdową i bramę podzamcza, a zarazem umieszczony za nią budynek mieszkalny. Z tego względu obłą częścią skierowana była na południowy – wschód, natomiast prostą ścianą zwracała się ku budynkowi mieszkalnemu. Miała średnicę 12,5 metra i mur o grubości 2,6 metra, co pozwalało na osiągnięcie kilku pięter wysokości. Dostęp do niej prawdopodobnie możliwy był jedynie z wyższego poziomu, z sąsiedniej kurtyny muru lub gankiem z budynku mieszkalnego. Wraz z budową wieży zmodyfikowano zabudowania podzamcza po jej południowo – zachodniej stronie, gdzie wstawiono poprzeczną ścianę działową o grubości 1,8 metra. W jej przyziemiu umieszczono furtę zamykaną broną, dającą dostęp do tylnej części zatoczki o formie jaskini, zamkniętej od góry zabudowaniami zamku.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego jedynie w stanie szczątkowym. Relikty kamiennych murów pośród nierównego, skalistego i poszarpanego terenu najlepiej widoczne są od strony wybrzeża, gdzie dojrzeć można między innymi pozostałości wewnętrznej przystani, tylną ścianę kuchni z dwoma otworami kanałów na nieczystości, ścianę budynku mieszkalnego z gniazdami na belki mocujące strop nad piwnicą, czy najbardziej pomocną w datowaniu budowli podstawę żebrowanej arkady nad północno – wschodnią zatoczką. Teren zamku nie jest zabezpieczony i przystosowany do zwiedzania, więc warto zachować ostrożność. Na terenie dawnego podzamcza, po stronie południowo – zachodniej, znajduje się obecnie współczesna latarnia morska.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Dixon P., Turnberry Castle, „The Castle Studies Group”, No. 34/2020.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.