Historia
Mieszkalno – obronny dom z aulą (ang. hall house) Tulliallan wzniesiony został przypuszczalnie na początku XIV wieku. Wiadomo, iż w 1304 roku angielski król Edward I w trakcie pierwszej wojny o szkocką niepodległość nakazał szeryfowi Clackmannan, aby ten wzmocnił mury „Tolyalwyn”. W 1410 roku miejscowe dobra przekazane zostały przez Archibalda, earla Douglas, sir Johnowi Edminston, w czasach którego budowla została po raz pierwszy przekształcona. Miejscowa męska gałąź rodu Edminstone wymarła w latach 1485-1486, przez co Tulliallan na skutek koligacji małżeńskich przeszło na Patricka Blackaddera i na jego syna Johna Blackaddera. W rękach potomków tego ostatniego budowla pozostawała do początku XVII wieku, przechodząc kolejne rozbudowy w XVI stuleciu. Od 1605 roku właścicielem Tulliallan miał być sir George Bruce of Carnock, zaś w 1619 roku sądzonych było pięciu ludzi za bezprawne uwięzienie i głodzenie kogoś w celi „Tullieallane”. Nie wiadomo do kiedy budowla pełnił funkcje rezydencjonalne, z pewnością w stanie ruiny była już w XIX wieku.
Architektura
Tulliallan wzniesiono na niewielkim, niskim (maksymalnie 3 metrowej wysokości), skalistym pagórku, pierwotnie otoczonym fosą o szerokości 4-9 metrów i ziemnym wałem, usytuowanym pośród bagnistych i podmokłych łąk. Była to budowla nietypowa, początkowo składająca się z głównego, prostokątnego w planie domu z dłuższymi bokami o grubości około 1,8 metra (nieco szerszymi w partii cokołowej) umieszczonymi z grubsza na linii wschód – zachód. Do jego północnych narożników w trakcie rozbudowy dostawiono dwa mniejsze skrzydła: dłuższe ale węższe północno – zachodnie oraz krótsze, zbliżonego do kwadratowego północno – wschodnie. Bryłę urozmaicały dodatkowo dwa wieloboczne ryzality zachodnie, z których jeden mieścił spiralną klatkę schodową, a drugi, większy, klatkę schodową oraz portal bramny. Nad budowlą prawdopodobnie dominowało krótkie skrzydło północno – wschodnie, nieco wyższe od pozostałych partii budowli, choć nadbudowane zostało ono o dwie dodatkowe kondygnacje dopiero w XVI wieku. Całość była czymś pośrednim pomiędzy zamkiem, wieżą mieszkalną a średniowiecznym dworem.
Główne wejście poprzedzone było mostem zwodzonym, po podniesieniu chowanym do płytkiej wnęki, ponad którą znajdowała się pionowa szczelina na belkę i liny obsługujące kładkę. Przejazd dodatkowo zabezpieczono broną, blokowanymi ryglem drzwiami oraz machikułami osadzonymi na przedpiersiu ryzalitu bramnego. Prawdopodobnie blankowane przedpiersie umocowane na kamiennych konsolach znajdowało się także nad pozostałymi ścianami głównego domu, dzięki czemu chroniło pomocniczą furtę wejściową we wschodniej części ściany południowej. Furta ta zamykana była dwoma drzwiami blokowanymi ryglem osadzanym w otworze w murze, a także zwodzoną kładką. Jeszcze jedna furtka zapewniała wejście bezpośrednio do parterowej części skrzydła północno – zachodniego. Również ona posiadała dwoje ryglowanych wrót.
Przyziemie głównego bloku Tulliallan podzielono było na dwie komnaty, obie przykryte wspaniałym sklepieniem krzyżowo – żebrowym z dodatkowymi czterema prostopadłymi w stosunku do ścian żebrami w każdym przęśle. Sala zachodnia posiadała wymiary 7,8 x 6,7 metra, połączona była z głównym wejściem do budynku i dzielona wewnątrz dwoma wielobocznymi filarami na dwie nawy o długości trzech przęseł. Mniejsza komnata wschodnia o wymiarach 7,8 x 6,7 metra posiadała sklepienie podtrzymywane przez pojedynczy, centralnie umieszczony, ośmioboczny filar z profilowaną bazą, cokołem i kapitelem. Jej ogrzewanie zapewniał kominek z wysuniętym ku pomieszczeniu kapturem i profilowanymi ościeżami. Oświetlenie komnaty zapewniały wyjątkowo duże jak na parter okna, zwieńczone trójliśćmi, zamykane drewnianymi okiennicami i w dwóch przypadkach wyposażone w boczne siedziska. W narożniku północno – wschodnim pomieszczenie skomunikowane było z wąskim bocznym skrzydłem z XV wieku, gdzie w najniższej kondygnacji mieściła się latryna i podsklepiona ostrołucznie cela więzienna. Skrzydło to w momencie rozbudowy z XVI wieku przysłoniło północne, największe okno komnaty wschodniej, która zapewne pełniła pierwotnie rolę mieszkalną, choć jej umieszczenie w przyziemiu było nietypowe, podobnie jak usytuowanie kominka w narożniku. Większa z dwóch komnat głównej części budynku zapewne przeznaczona była na cele gospodarcze, jako że nie posiadała kominka, miała dużo mniejsze czworoboczne otwory okienne oraz studnię w podłodze. Sąsiadujące z nią wąskie pomieszczenie w skrzydle północno – zachodnim mogło być spiżarnią, ale i pełnić funkcje obronne.
Pierwsze piętro głównego bloku także mieściło dwie komnaty, choć dla odmiany większa znajdowała się po stronie wschodniej a mniejsza na zachodzie. Duża sala o wymiarach 11,6 x 6,7 metra pełniła rolę reprezentacyjną jako aula (great hall), mniejsza zaś o wielkości 6,6 x 6,7 metra zapewne była prywatną komnatą mieszkalną, choć znajdował się w niej także mechanizm do obsługi brony. Obie ogrzewane były kominkami i doświetlane dużymi, licznymi oknami. Komunikację pionową zapewniały liczne klatki schodowe: dwie w zachodnich ryzalitach oraz jedna w grubości muru wschodniego, przy czym ta ostatnia prowadziła tylko w górę. Nieco nietypowe było umieszczenie wejścia do auli bezpośrednio z zewnątrz, zapewne za pomocą drewnianych schodów, które można by łatwo usunąć w razie ataku. Wejście to zapewne utworzone zostało by nie trzeba było za każdym razem opuszczać mostu zwodzonego i podnosić brony, a także by nie naruszać prywatnej komnaty zachodniej, połączonej z przedsionkiem i parterem za pomocą głównych klatek schodowych.
Stan obecny
Tulliallan to budowla dziś mało znana, a wyjątkowa na terenie Szkocji, zaskakująca niespotykanym układem, nietypowymi rozwiązaniami i wysoką jakością budownictwa. Zachowała się w formie trwałej ruiny, której obecny kształt jest efektem przekształceń z XV i XVI wieku (górne kondygnacje). Parter i pierwsze piętro zachowały prawie w całości swe mury obwodowe, natomiast ściany najwyższych kondygnacji widoczne są jedynie w skrzydle północno – wschodnim i w części zachodniej oraz południowo – zachodniej budowli. Najcenniejsze pozostają najstarsze pomieszczenia w przyziemiu z częściowo zachowanymi sklepieniami. Pierwsze piętro posiada już okna i portal przekształcone w XVI lub XVII stuleciu. Niestety zwiedzanie zabytku może być utrudnione albo nawet niemożliwe, gdyż znajduje się ono na prywatnym terenie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of the heartland of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.