Historia
Torphichen stało się siedzibą rycerskiego zakonu Szpitalników Świętego Jana w połowie XII wieku, na skutek fundacji dokonanej przez króla Dawida I. Komandoria została bogato uposażona, stając się najważniejszą siedzibą Joannitów na terenie Szkocji, zwłaszcza po przejęciu dóbr zlikwidowanego w 1312 roku zakonu Templariuszy.
Przywileje i donacje pozwoliły na podjęcie na przełomie XII i XIII wieku budowy okazałego kościoła, którego wznoszenie mogło trwać aż do końca XIII stulecia. Prace z pewnością przerwane zostały w związku z wybuchem wojny o szkocką niepodległość, w trakcie której rycerze zakonni wspierali Anglików. W 1298 roku komtur Torphichen, Alexander de Welles, zginąć miał w bitwie pod Falkirk, a kolejnych latach konfliktu w Torphichen zwoływany miał być szkocki parlament i leczony król Edward I po zranieniu przez konia. Gdy Szkoci odnieśli zdecydowane zwycięstwo pod Bannockburn, Joannici z Torphichen udać się musieli do Anglii i wrócili dopiero po zakończeniu konfliktu, choć jeszcze w trakcie rządów Roberta I Bruce.
W XV wieku kościół komandorii został gruntownie przebudowany, kiedy to między innymi podwyższono mury wieży i transeptu. Około 1430 założone miały zostać sklepienia, ufundowane w czasach preceptora sir Andrew Meldruma. Prawdopodobnie w pierwszej połowie XVI wieku planowano kolejne prace budowlane (nowe prezbiterium), kiedy to preceptor sir William Knollysale pełnił ważny urząd wysokiego skarbnika królestwa Szkocji, ale ze względu na jego śmierć pod Flodden w 1513 roku i zmieniającą się sytuację polityczno – religijną nie zostały one nigdy wprowadzone.
Komandora funkcjonowała do momentu zwycięstwa w Szkocji reformacji w 1560 roku. Wówczas to nawa kościoła przekształcona została w protestancki kościół parafialny, a resztę zabudowań porzucono pozwalając popaść im w ruinę. W 1756 roku pozostałości zabudowań komandorii oraz w dużej części korpus nawowy kościoła rozebrano, a na jego miejscu wzniesiono nowożytną budowlę.
Architektura
Komandorię usytuowano w niewielkiej dolinie na zachód od wzgórz Torphichen, po północnej stronie królewskiej osady (burgh), przy szlaku wiodącym do Linlithgow i dalej na wschód do Edynburga. Składała się ona z kościoła klasztornego oraz zabudowań po jego północnej stronie, gdzie przynajmniej dwoma skrzydłami oraz krużgankami otaczały czworoboczny wirydarz. Skrzydło wschodnie usytuowane było na przedłużeniu transeptu kościoła, natomiast północne ułożone równolegle do korpusu nawowego.
Kościół zbudowany został na planie krzyża łacińskiego, pierwotnie jako budowla jednonawowa (od późnego średniowiecza dwunawowa z wąską nawą południową) o wydłużonym korpusie, transepcie z czworoboczną wieżą i prezbiterium, przypuszczalnie wzniesionym na planie prostokąta. To ostatnie miało wymiary około 19 x 7,6 metra, szerokość transeptu na linii północ – południe wyniosła 20,7 metra, a nawa posiadała długość niecałych 20 metrów, co dawało całkowitą długość kościoła od zachodu do wschodu w okolicach 48 metrów.
Mury korpusu nawowego zwieńczone były dwuspadowym dachem osadzonym na wspornikach wystających przed lico ścian, tak by ściekająca z połaci dachów woda nie moczyła murów. Nie wiadomo jakie okna oświetlały wnętrze nawy, przypuszczalnie nie były one duże, o formach późnoromańskich lub wczesnogotyckich. Na transept nawa otwierała się niską, półkoliście zamkniętą arkadą o profilowanej archiwolcie osadzonej na półfilarach, z kielichowatymi kapitelami pokrytymi płaskorzeźbionymi motywami roślinnymi.
Nad bryłą kościoła od późnego średniowiecza dominował transept z centralnie położoną, masywną wieżą, przypominającą świeckie budowle obronne. Obie te części od XV wieku były wyższe zarówno od korpusu jak i prezbiterium. Wieżę posadowiono na czterech okazałych przyściennych filarach, profilowanych wałkami z bazami i kapitelami, nad którymi utworzono podobnie profilowane ostrołuczne arkady. Trzy przęsła transeptu przykryte zostały w XV wieku żebrowym sklepieniem, przy czym w przęsłach północnym i południowym żebra spięto talerzowymi zwornikami, a w środkowym pozostawiono duży otwór, zapewne przeznaczony na liny obsługujące dzwony. W grubości filara północno – zachodniego na początku XV wieku umieszczono spiralną klatkę schodową, łączącą się z górnymi kondygnacjami wieży, wysuniętą na zewnątrz w formie ryzalitowej wielobocznej wieżyczki. Spośród dwóch górnych pięter wieży, najwyższe zaopatrzone było w kominek i mogło pełnić funkcje mieszkalne, podobnie jak północna i południowa komnata na pierwszym piętrze, zlokalizowane w górnych partiach ramion transeptu.
Stan obecny
Do czasów współczesnych przetrwał transept kościoła wraz z górującą nad nim wieżą. Jego obecna forma to w dużej części efekt XV-wiecznej przebudowy starszej konstrukcji z XII/XIII wieku. Korpus nawowy został całkowicie przebudowany w XVII stuleciu, przez co z pierwotnej budowli widoczna jest dziś w zasadzie tylko część cokołowa północnej ściany oraz późnoromańska arkada łącząca transept z nawą. Zaniknęło zupełnie także prezbiterium, być może usunięte już w XV/XVI wieku w związku z planowaną, ale nigdy nie przeprowadzoną przebudową późnogotycką. Po zabudowaniach komandorii pozostały jedynie niewielkie relikty fundamentów i zarys przebiegu krużganków, których fragmenty baz i kapiteli porozrzucane są gdzieniegdzie na terenie założenia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fawcett R., Scottish Abbeys and Priories, London 2000.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 5, Edinburgh 1892.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Tenth report with inventory of monuments and constructions in the counties of Midlothian and West Lothian, Edinburgh 1929.