Historia
Budowa zamku Threave rozpoczęła się około 1369 roku z inicjatywy Archibalda, trzeciego earla Douglas, krótko po tym gdy został lordem Galloway. Archibald, zwany ze względu na swą nie najlepszą reputację Ponurym (Grim), wzniósł Threave jako symbol swej siły, siedzibę możnego rodu Douglasów, a także w celu zabezpieczenia strategicznie ważnego miejsca u przeprawy przez rzekę Dee. Pomimo uczestnictwa w licznych wojnach i bitwach, Archibald zmarł w spokoju w Threave pod koniec 1400 roku, co było zarazem pierwszą wzmianką o zamku w źródłach pisanych.
W połowie XV wieku pierwszą poważną przebudowę zamku ufundował William, ósmy earl Douglas. Przeprowadzono ją w związku z coraz intensywniejszym rozwojem broni palnej, co było zarazem jedną z pierwszych na terenie Szkocji modyfikacji tego typu, a także ze względu na pogarszające się stosunki Williama i całego rodu z monarchą. Mianowicie w 1440 roku szósty earl Douglas i jego brat zaproszeni zostali na ucztę przez młodego króla Jakuba II, urządzaną przez kanclerza Williama Crichtona, w trakcie której zostali pojmani i wkrótce straceni w ramach intryg prowadzonych przez dworskie koterie. Po tym wydarzeniu właścicielką Threave i rozległych dóbr została Margaret, siostra zabitych braci, która poślubiła wspomnianego Williama, ósmego earla Douglas. Nowe, ufundowane przez niego zewnętrzne obwarowania zamku nie zostały wówczas wykorzystane, gdyż William został zamordowany w 1452 roku na zamku Stirling, prawdopodobnie na rozkaz Jakuba II, chcącego całkowicie zniszczyć możny i wpływowy ród. Margaret ponownie wyszła za mąż, tym razem za brata Williama, Jamesa Douglasa, będącego już w otwartym konflikcie z monarchą. Z tego powodu w 1455 roku Threave zostało oblężone przez wojska królewskie i po dwóch miesiącach zdobyte, choć przyczyną upadku były nie obwarowania, ale poddanie zamku przez przekupiony garnizon.
Od 1455 roku Threave stanowiło własność szkockiej Korony. Pięć lat później zamek odwiedził Jakub II w trakcie marszu pod oblężony Roxburgh, gdzie zginął od eksplozji działa. Kolejny władca, Jakub III, formalnie podarował Threave swej żonie, choć para najwyraźniej nigdy nie odwiedziła zamku. Dopiero w 1502 roku przybył do niego Jakub IV, gdyż królewskie rachunki odnotowały wydatki na wino i sokolników przewożonych do Threave. Od 1513 roku wyznaczonym przez władcę zarządcą zamku był lord Robert Maxwell, który w 1526 roku uzyskał tą godność w posiadanie dziedziczne (był on także właścicielem zamku Caerlaverock). W 1542 roku dostał się w angielską niewolę po bitwie pod Solway Moss i następnie zmuszony został do poddania Anglikom Threave. Szkoci odbili zamek po zwycięstwie pod Ancrum Moor, po której przywrócony został on Maxwellom.
Pomimo zwycięstwa w Szkocji w 1560 roku reformacji, ród Maxwellów pozostał katolicki. Właściciele Threave byli więc często posądzani o konszachty z katolickimi hiszpańskimi władcami, a w pierwszej połowie XVII wieku skupił się na nich gniew prezbiterian gdy stali u boku króla Karola, próbującego bezskutecznie zaprowadzić ponownie w Szkocji kościelną hierarchię z biskupami na czele. Konflikt eskalował aż do wybuchu w 1639 roku tzw. wojny biskupiej, w trakcie której Maxwellowie obsadzili Threave garnizonem około 100 zbrojnych. W lato 1640 roku zamek oblężony został przez oddziały protestanckie, wytrzymując 13 tygodni walk. Garnizon poddał się dopiero po uzyskaniu na to zgody Karola I, zaś po jego odejściu zwycięzcy zniszczyli Threave.
Architektura
Zamek zbudowany został na rzecznej wyspie, w jej południowej części, dostępnej brodem utworzonym na wschodniej odnodze kilkadziesiąt metrów poniżej Threave. Około 70 metrów na północ od brodu przed zamkiem szeroka fosa zasilana wodami rzeki Dee oraz podmokły, bagnisty teren przegradzały w poprzek wyspę zabezpieczając drogę do przyzamkowej osady czy też podzamcza, a dalej do samego zamku. Na północ od niego wyspa powiększała się formując płaskie, porośnięte podmokłymi łąkami tereny, ciągnące się ku północnemu – wschodowi, choć pierwotnie, w chwili budowy zamku obszar wyspy mógł być mniejszy z racji wyższego poziomu wód rzeki.
Głównym elementem zamku był okazały donżon, wzniesiony na planie prostokąta o wymiarach 18,6 x 12 metrów, wysoki na 19,2 metra do poziomu dolnej partii przedpiersia, które samo miało jeszcze około 2,5 metra wysokości. Mieścił on pięć kondygnacji, mniej więcej w połowie rozdzielonych sklepieniem kolebkowym pod którym znajdowały się dwie najniższe kondygnacje gospodarcze, a nad którym znajdowały się pomieszczenia reprezentacyjne i mieszkalne. Wszystkie one poza drugą kondygnacją i celą więzienną przykryte były płaskimi, drewnianymi stropami. Wejście do donżonu umieszczono w ostrołucznie zamkniętym portalu kilka metrów nad poziomem gruntu w elewacji wschodniej. Prowadziły do niego zewnętrzne drewniane schody, które można było szybko usunąć w razie zagrożenia i odciąć się od napastników.
Przyziemie donżonu musiało być ciemne z racji oświetlania jedynie przez dwie wąskie szczeliny, przeprute w grubym na 2,4 metra murze. Większą jego część wypełniała spiżarnia ze studnią, obok której w ścianie wschodniej utworzono trzy wnęki, zapewne przeznaczone na stanowiące zapas wiadra z wodą. Ponadto północno – zachodni narożnik przyziemia wypełniała mała komora służąca za celę więzienną. Była ona dostępna jedynie poprzez właz z poziomu drugiej kondygnacji. Ta ostatnia była dużo wyższa od przyziemia, przykryta wspomnianym sklepieniem kolebkowym. Mieściła w południowej części kuchnię z kominkiem – paleniskiem w ścianie południowej i zlewem osadzonym w jednym z okien. Okna na piętrze były prostokątne, niewiele większe od zwykłych szczelin. Dwa oświetlały kondygnację od zachodu, jedno od północy, gdzie mieściła się sień, oddzielona od kuchni drewnianą przegrodą. W sieni znajdowało się także główne wejście do donżonu, osadzone w ścianie wschodniej, a po kilku stopniach w górę (z powodu sklepienia celi więziennej) przedostać się można było do umieszczonej w grubości muru północno – zachodniego narożnika spiralnej klatki schodowej. Łączyła ona wszystkie kondygnacje budynku za wyjątkiem przyziemia (dostępnego po zwykłej drabinie) i przedłużona była do formy niewielkiej wieżyczki strażniczo – obserwacyjnej.
Trzecią kondygnację (drugie piętro) w całości wypełniała wielka aula (hall), reprezentacyjna komnata o wymiarach 14,1 x 7,8 metra. Oświetlały ją trzy duże, czworoboczne okna (dwa od zachodu i jedno od północy), wszystkie wypełnione krzyżami i osadzone we wnękach z bocznymi siedziskami. Dodatkowo we wschodniej ścianie znajdował się mniejszy otwór, który być może pierwotnie planowany był jako drugie wejście do donżonu, ale ostatecznie funkcjonował jako małe okno. Około półtora metra pod nim na zewnętrznej elewacji znajdowały się dwie kamienne konsole, na których najwyraźniej spocząć miał podest wejścia. Jeszcze jeden mniejszy otwór okienny umieszczony został w ścianie południowej auli. Ten wyróżnił się przejściem do komory latrynowej w grubości muru. Ogrzewanie auli zapewniał kominek osadzony w ścianie wschodniej. W okresie świetności donżonu ściany auli były otynkowane, zapewne ozdobione arrasami lub gobelinami, a dębowy strop mógł być pomalowany.
Czwarta kondygnacja donżonu posiadała nieco odmienny układ w stosunku do niższej, gdyż główne okna z bocznymi ławami znajdowały się po jednym w ścianie północnej, zachodniej i południowej. Jako że mieściły się w niej dwa kominki (oba w ścianie wschodniej), prawdopodobnie pierwotnie dzielona była drewnianym przepierzeniem na dwie komnaty mieszkalne, z których jedynie południowa miała dostęp do latryny w grubości muru. Obie, podobnie jak aula, przykryte były masywnymi stropami o charakterystycznych drewnianych, ukośnych wspornikach umieszczanych w prostokątnych, nisko umieszczanych w murze gniazdach. Belki stropowe osadzane były w podłużnym wgłębieniu muru (aula) oraz na odsadzce muru (górne komnaty).
Najwyższa, piąta kondygnacja przeznaczona była przede wszystkim do celów obronnych, nie miała więc ani latryn ani kominków. Z każdej strony jej ściany przepruto małymi oknami (po dwa w krótszych bokach donżonu i po trzy w dłuższych), od zewnątrz zaś w rozmieszczonych aż w trzech rzędach otworach, na elewacji muru montowano ganek hurdycji, otaczający donżon z każdej strony za wyjątkiem wschodniej. Jedynie nad samym wejściem na dwóch kamiennych konsolach spoczywał wykusz, typowe rozwiązanie zapewniające ochronę kluczowego elementu donżonu. W odróżnieniu od hurdycji był on prawdopodobnie konstrukcji murowanej.
Donżon początkowo otoczony był drewnianymi obwarowaniami, a następnie prostym murem połączonym z dwoma jednopiętrowymi budynkami usytuowanymi prostopadle do siebie (przypuszczalnie kaplicą i drugą aulą). W połowie XV wieku z powodu rozwoju broni palnej pierwotne obwarowania zewnętrzne zastąpione zostały nowym murem obronnym o kształcie w planie nieregularnego pięcioboku, ze ściętym narożnikiem północno – zachodnim z powodu brzegu rzeki. Kluczowe dla jego obrony stały się trzy narożne, cylindryczne baszty przystosowane do użycia ręcznej broni palnej: dwie po stronie wschodniej i jedna południowa, a więc zwrócone w stronę najbardziej zagrożonych kierunków. Ich wewnętrzna średnica wynosiła jedynie 2,7 metra. Dzieliły się na dwie kondygnacje oraz górną, otwartą platformę bojową chronioną blankowanym przedpiersiem. Każdą z dwóch kondygnacji zaopatrzono w radialnie rozstawione otwory strzeleckie (kluczowe i z dwoma okrągłymi otworami na krańcach pionowej szczeliny), zdolne do flankowania przyległych kurtyn oraz ostrzeliwania przedpola. Same kurtyny przeprute były rzędem wysokich szczelinowych otworów strzeleckich, zaś po stronie zachodniej formowały one małą przystań dla łodzi. Dodatkowo od strony wyspy kurtyny z basztami poprzedził przekop i ziemny wał (od zachodu i północy ochronę zapewniała rzeka), co spowodowało potrzebę wyburzenia pobliskich starszych zabudowań.
Stan obecny
Zamek jest dziś malowniczo usytuowaną na rzecznej wyspie ruiną. Zachowały się masywne mury donżonu do wysokości otworów w których montowano niegdyś hurdycje, pozbawione wewnątrz podziałów kondygnacyjnych za wyjątkiem sklepienia nad pierwszym piętrem. Zewnętrzne obwarowania z połowy XV wieku miały mniej szczęścia. Prawie pełną wysokość zachowała tylko jedna z narożnych baszt oraz fragmenty dwóch sąsiadujących z nią kurtyn. Przetrwały również relikty budynku bramnego i przekop, zaś pozostałe odcinki widoczne są już jedynie w partiach przyziemia. Zamek znajduje się obecnie pod opieką Historic Environment Scotland, która udostępnia go zwiedzającym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
Tabraham C., Threave Castle, Edinburgh 2007.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Fifth report and inventory of monuments and constructions in Galloway (Volume II), county of the Stewartry of Kirkcudbright, Edinburgh 1914.