Historia
Najstarszy, północno – wschodni krąg na stanowisku w dolinie Kilmartin, zwanym dziś Temple Wood, powstał około 3000 roku p.n.e. Wkrótce po wybudowaniu jego drewniane elementy zastąpione zostały kamieniami, lecz rozpoczętej przebudowy zapewne nigdy nie ukończono, gdyż podjęto decyzję o budowie kolejnego, większego kręgu południowego.
Nowy krąg użytkowany był już przez długi okres. Miejscowa ludność przypuszczalnie około stu lat po budowie umieściła w jego pobliżu pierwsze pochówki, a następnie przez wiele generacji dodawała nowe, oraz z czasem wymieniała zawartość starych na nowe. Pierwsze grobowce umieszczono poza obrębem kręgu, który być może był wówczas uznawany jeszcze za święty lub wykorzystywany do innych celów (zgromadzenia, ceremonie itp.). Około 2300 – 2100 roku p.n.e. jego rola zmieniła się, gdyż pierwotne kamienie uzupełniono niższymi kamiennymi płytami które uniemożliwiły wejście do środka kręgu, a w jego wnętrzu umieszczono pierwszy grobowiec skrzyniowy. Między 1400 a 1200 rokiem p.n.e. dodane zostały kolejne pochówki, zaś wkrótce potem przestrzeń wokół kręgu pokryta została warstwą niedużych kamieni.
Po zaprzestaniu użytkowania, przypuszczalnie jeszcze w okresie prehistorycznym, stanowisko z czasem pokryte zostało nawiewaną warstwą ziemi i torfu. W średniowieczu lub we wczesnym okresie nowożytnym usunięto część kamieni ze wschodniej partii kręgu, resztę natomiast pozostawiono aż do odkrycia w XIX stuleciu.
Architektura
Najstarszym elementem stanowiska był umieszczony w północno – wschodniej części założenia krąg o średnicy około 10,5 metra, utworzony z wbijanych w podłoże drewnianych słupów, wymienionych na późniejszym etapie na ustawiane pionowo dłuższymi bokami kamienie. Przynajmniej część z kamieni umieszczono w tych samych miejscach co ich drewniane poprzedniczki, choć możliwe jest, iż przebudowy tej nigdy nie ukończono ze względu na skupienie się na innych pracach. Z powodu wymiany drewnianych słupów na kamienie nie wiadomo ile ich pierwotnie dokładnie było, prawdopodobnie od 6 do 9. Dodatkowo dwa lub trzy kolejne doły pod słupy utworzono pośrodku kręgu. Kamieni zdołano umieścić w kręgu co najmniej pięć. Cały obszar kręgu pokryty także został warstwą otoczaków o nieznanym przeznaczeniu czy też symbolice.
Największą i najważniejszą budowlą Temple Wood był krąg południowy o średnicy około 13 metrów, a właściwie owal o wymiarach 13×12 metrów, utworzony z co najmniej 22 ustawionych pionowo kamieni o wysokości sięgającej do 1,6 metra. Wolne przestrzenie pomiędzy nimi po pewnym czasie użytkowania wypełniono pionowo ustawionymi ale niższymi kamiennymi płytami (interval slabs) o wysokości około 0,4 metra, które razem z grubszymi kamieniami utworzyły zamknięty krąg. Dwa z kamieni (na planie oznaczona literami a i b) ozdobiono kłutym ornamentem, na jednym ukazującym koncentryczne kręgi, a na drugim podwójną spiralę przechodzącą przez dwie ściany kamienia. W trakcie uzupełniania kręgu niższymi kamiennymi płytami po jego zewnętrznej stronie utworzono otoczkę z drobniejszych otoczaków.
Pośrodku kręgu umieszczono skrzyniowy grobowiec utworzony z czterech kamiennych płyt tworzących ściany (dwóch dłuższych i dwóch krótszych, łącznie o wymiarach w planie 1,4 x 0,8). Jego głębokość wyniosła 0,6 metra przy czym częściowo zagłębiony był poniżej poziomu gruntu. Po umieszczeniu w nim skremowanego ciała grobowiec zamknięto górnym kamieniem, a następnie pokryto ziemią i mniejszymi kamieniami tworzącymi kopiec (cairn). Całość przy krawędziach obłożono kamieniami o wysokości około 0,3 metra w celu zabezpieczenia konstrukcji przed rozproszeniem, przy czym w części południowo – wschodniej z kamieni utworzono coś na kształt fałszywego portalu wejściowego. Po stronie północno – wschodniej grobowca, także wewnątrz głównego kręgu, usytuowano jeszcze jeden pochówek, ale bez wewnętrznej skrzyni, a jedynie z kopcem (cairn) o średnicy 2,5 metra i jego kamienną obstawą (kerb). Grobowiec ten także otrzymał fałszywy portal od południowego – wschodu, natomiast prochy ciałopalne złożono wewnątrz w dole o wymiarach 0,7 x 0,8 metra i przykryto kamieniem. Późniejsze dwa depozyty kremacyjne umieszczono w części południowo – wschodniej kręgu (1,1 x 1 metra oraz 0,6 x 0,6 metra).
Na zewnątrz dużego kręgu południowego, po jego zachodniej i północno – wschodniej stronie, umieszczono dwa kolejne skrzyniowe grobowce, każdy utworzony z czterech kamiennych płyt tworzących ściany. Grobowce te pierwotnie przykryte były kopcami ziemi i drobniejszych kamieni (cairn). Północno – wschodni tworzył krąg o średnicy 3 metrów, otoczony przy zewnętrznych krawędziach nieco większymi kamieniami (kerbstones) zapobiegającymi obsuwaniu konstrukcji. Jego skrzyniowy grobowiec o wymiarach w planie 1×0,6 metra i 0,6 metra głębokości pierwotnie przykryty był masywną kamienną płytą, po tym gdy we wnętrzu umieszczono nieskremowane ciało z darami pogrzebowymi (skrobak do krzemienia, strzały). Zachodni grobowiec posiadał zbliżone rozmiary i jedynie nieco mniejszą głębokość wynoszącą 0,5 metra, natomiast jego kopiec (cairn) zbliżony był bardziej do czworoboku o wymiarach 4,2 x 3,6 metra. W jego wnętrzu złożono dziecko, choć zapewne wcześniej wykorzystywany był przez inny pochówek szkieletowy.
Stan obecny
Obecnie w pobliżu drogi na terenie małego zagajnika znajdują się pozostałości obydwu kręgów i umieszczonych w nich grobowców. Krąg północno – wschodni odtworzony został przy użyciu betonowych znaczników wskazujących dwie jego fazy funkcjonowania (drewnianą – znaczniki okrągłe i kamienną – znaczniki czworoboczne). Późniejszy większy krąg widoczny jest dziś bez współczesnych elementów, choć nie wszystkie jego kamienie przetrwały (zachowało się 13 kamieni), a skrzyniowe grobowce wymagały zrekonstruowania przez naukowców. Część z przykrywających je niegdyś kamiennych płyt zaginęła, podobnie rozproszeniu uległa większość kamienno – ziemnej warstwy kopców (cairns). Pomimo tego Temple Wood jest dziś jednym z najlepiej zachowanych tego typu prehistorycznych stanowisk, szczyci się również mianem najstarszego kamiennego kręgu na terenie Szkocji. W odległości kilkuset metrów od niego obejrzeć można jeszcze grobowiec Nether Largie South Cairn oraz stojące kamienie Nether Largie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Castleden R., Neolithic Britain: New Stone Age sites of England, Scotland and Wales, London 1992.
Noble G., Neolithic Scotland. Timber, Stone, Earth and Fire, Bodmin 2006.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Monuments, volume VI, Mid Argyll and Cowal, Edinburgh 1988.