Historia
Początki zamku Tarbert, strategicznie usytuowanej warowni, zbudowanej w przewężeniu półwyspu Kintyre, sięgały przypuszczalnie pierwszej połowy XIII wieku. Prawdopodobnie zbudowany został on z inicjatywy królewskiej, w czasach Aleksandra II lub Aleksandra III. W 1292 roku, u progu pierwszej wojny o szkocką niepodległość, został przekazany przez angielskiego króla Edwarda I Johnowi Balliol, podporządkowanemu szkockiemu władcy, po tym gdy umieścił go na tronie w ramach rozsądzenia sporu dynastycznego, jaki wyniknął po śmierci króla Aleksandra III i jego córki Małgorzaty. Tarbert przejęty został przez króla Roberta I Bruce po decydującym zwycięstwie nad Anglikami w bitwie pod Bannockburn z 1314 roku. Wiadomo, iż w 1325 roku Robert dokonał jego inspekcji, a także zlecił naprawy i rozbudowę, chcąc zachować tą ważną budowlę do kontroli szkockich klanów z górzystych i wyspiarskich rejonów Szkocji.
Po śmierci Roberta I w 1329 roku Tarbert wciąż uważany był za ważną budowlę, co poświadczały dalsze sumy z królewskiego skarbca, przekazywane na naprawy i utrzymywanie zabudowań gospodarczych na podzamczu. Po raz ostatni zamek doniosłą rolę odegrał w 1494 roku, w trakcie przygotowań Jakuba IV do kampanii mającej podporządkować mu zachodnie rejony Szkocji i poskromić wpływowy klanu MacDonaldów, lordów Isles. Jako, że Tarbert było największą i najważniejszą budowlą obronną w regionie Argyll, król zwołał w nim wówczas parlament.
Na przełomie XV i XVI wieku w architekturze coraz większą rolę zaczynała odgrywać wygoda, kosztem marginalizowanych funkcji obronnych, co znalazło wyraz w wybudowaniu na podzamczu późnośredniowiecznej wieży mieszkalnej. Prawdopodobnie była ona przebudowana około drugiej połowy XVI wieku, o czym świadczyłyby zastosowane wówczas charakterystyczne otwory strzeleckie o eliptycznych kształtach. W wieży zapewne przebywali zarządcy zamku wyznaczani przez earlów Argyll, którymi przez długi czas byli członkowie rodu MacAlisterów.
Nie wiadomo jak długo funkcjonowały poszczególne części zamku. Jeszcze w 1685 roku był zamieszkiwany, jako że zajęły go oddziały rodu Campbellów ze Skipness w trakcie buntu Archibalda Campbella, earla Argyll. Po tych wydarzeniach przez około sto lat użytkowano jeszcze wieżę mieszkalną, natomiast górna, najstarsza część zamku zapewne była już zrujnowana. Ostatecznie w drugiej połowie XVIII wieku opuszczona została nawet wieża, jako nie spełniająca wymagań nowożytnych warunków mieszkaniowych.
Architektura
Zamek wzniesiono na wzgórzu górującym około 18 metrami nad położoną po jego północnej stronie niedużą zatoką Loch Tarbert, na wschodzie otwierającą się na dużo większy akwen Loch Fyne. Natura zabezpieczyła teren zamku z każdej strony poza południowym – zachodem, gdzie łagodny spadek zwrócony był w stronę osady Tarbert. Od północnego – zachodu do północnego – wschodu stoki były wysokie i strome, zaś południowy – wschód zwrócony był w stronę obszarów podmokłych i bagnistych, w okresach poza zimą ciężkich do przebycia.
W najwyższym punkcie wzniesienia usytuowano nieregularny czworobok murów o wymiarach około 41,5 x 37,2 metra z południowo – wschodnim narożnikiem o lekkim zaobleniu dopasowanym do kształtu wzgórza. Do wszystkich wewnętrznych elewacji grubych na około 2,3 metra ścian przylegały zabudowania, tworzące cztery szerokie na około 5,5 do 6 metrów skrzydła, z których północno – wschodnie przedzielone było pośrodku szerokim na 2,4 metra przejazdem bramnym, rozszerzającym się do 3 metrów w części bliższej dziedzińca. Co ciekawe wewnętrzne mury budynków były równie masywne jak zewnętrzne, o porównywalnej grubości. Dodatkowo na niedużym dziedzińcu w północnym narożniku znajdował się czworoboczny budynek, zawierający podpiwniczenie lub zbiornik na wodę albo studnię. Od południa i południowego – zachodu zamek górny zabezpieczała szeroka wolna przestrzeń (berma), od zewnątrz ograniczona kładzionym bez zaprawy kamiennym murem, za którym mogła znajdować się sucha fosa.
W pierwszej połowie XIV wieku, wyboistą i pokrytą rozsianymi gdzieniegdzie głazami część wzgórza po północno – wschodniej stronie zamku górnego, lekko opadającą ku północy w stronę zatoki, obwiedziono wzdłuż krawędzi stoków kamiennym murem obronnym o trapezowatym w planie kształcie. Jego grubość wynosiła około 2 metry, wysokość zaś co najmniej 4,6 metra, a zapewne więcej. Utworzono w ten sposób obszerny dziedziniec o wymiarach około 90 x 73 metry, przeznaczony zapewne dla wojsk gromadzących się przed wyprawami w odleglejsze rejony Szkocji. Najbardziej zagrożoną północno – wschodnią stronę zabezpieczono dwoma cylindrycznymi wieżami o średnicy 8,7 metra i grubości murów 2,2 metra, prawie w całości wysuniętymi przed lico przyległych kurtyn. Chroniły one podejście od strony zatoki, a zapewne także znajdującą się w pobliżu bramę. Kolejna wysunięta przed mury budowla znajdował się po stronie południowo – zachodniej. Miała formę czworoboczną i mogła być wieżą latrynową, gdyż wystawała w całości przed sąsiednie kurtyny na około 9 metrów długości. Flankowała też zachodnią bramę wjazdową na zamek, prawdopodobnie znajdującą się w narożniku zamku, w czworobocznym budynku bramnym. Zabudowa wewnętrzna podzamcza najpewniej w dużej części była konstrukcji drewnianej, wyróżniać się mogła jedynie znana ze źródeł pisanych aula (ang. hall) Roberta I, być może usytuowana w południowej części podzamcza, gdzie teren był wyższy i sztucznie wyrównywany.
Pod koniec XV wieku w linii muru południowo – wschodniej części podzamcza wzniesiono czworoboczną w planie wieżę mieszkalną, większą częścią obwodu wysuniętą przed mury obronne. Otrzymała ona wymiary 12,3 x 8,4 metrów i cztery kondygnacje wysokości, zwieńczone dwuspadowym dachem opartym na trójkątnych szczytach i murach grubości od 1,8 do 2,7 metra. Komunikację pomiędzy piętrami zapewniały schody w grubości murów. Każde z pięter wypełnione było jednym dużym pomieszczeniem, lecz jak w większości szkockich wież mieszkalnych, w grubości murów umieszczono liczne mniejsze komory, z których część pełniła rolę latryn lub schowków albo nawet sypialni dla służby. Piętra przykryte były płaskimi, drewnianymi stropami, jedynie przyziemie o wysokości 2,7 metra zwieńczone było sklepieniem kolebkowym. To ostatnie zapewne pełniło funkcje magazynową, gdyż oświetlane było jedynie dwoma małymi otworami, po jednym w każdym z krótszych boków. Posiadało także wejście z dziedzińca usytuowane w pobliżu północnego narożnika. Górne kondygnacje wieży, jako ogrzewane kominkami, odgrywały rolę mieszkalną.
W XVI wieku po wschodniej stronie wieży, przy murze obronnym dostawiono dobudówkę. Prawdopodobnie była ona dwukondygnacyjna z dwoma pomieszczeniami w przyziemiu. Jedno z nich dostępne było bezpośrednio z zewnątrz, flankowane dwoma małymi otworami. Drugie zapewne pełniło rolę kuchni, gdyż wyposażono je w kamienny zlew i odpływ na nieczystości.
Stan obecny
Do czasów współczesnych w najlepszym stanie zachowała się wieża mieszkalna z przełomu XV i XVI wieku, która posiada dziś dwie ściany o prawie pełnej wysokości. W ostatnich latach została poddana remontowi i przystosowana dla zwiedzających dzięki umieszczeniu drewnianej kładki i tablic informacyjnych. Pozostała część zamku, zwłaszcza jego górna część z XIII wieku, widoczna jest już jedynie w partiach fundamentowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Argyll, An Inventory of the Ancient Monuments, volume I, Kintyre, Glasgow 1971.