Historia
Zamek zbudowany został około początku drugiej połowy XIV wieku z inicjatywy Williama Douglasa, od 1358 roku pierwszego earla Douglas. Po raz pierwszy odnotowany został on pod nazwą Temptaloun w 1374 roku, wydaje się więc, iż jego budowa mogła mieć związek ze społecznym awansem Williama, od 1353 roku będącego niekwestionowanym liderem rodu Douglasów, po tym gdy w trakcie polowania w lesie Ettrick pozbył się on swego konkurenta, wuja sir Williama Douglasa (zwanego rycerzem z Liddesdale). Forma zamku mogła natomiast być efektem doświadczeń Williama z podróży i wojen we Francji, z której powrócił do ojczyzny w 1348 roku (ponownie walczył we Francji w 1356 roku pod Poitiers).
Po śmierci Williama Douglasa w 1384 roku jego majątek przejął syn James, zabity już w 1388 roku w trakcie angielsko – szkockiej przygranicznej potyczki pod Otterburn. Pozwoliło to wystąpić z roszczeniami do spadku kolejnemu synowi Williama, nieślubnemu Georgowi, co spowodowało podział klanu na dwie frakcje: Czarnych Douglasów pod wodzą syna Jamesa, Archibalda Grima (Ponurego) oraz Czerwonych Douglasów związanych z Georgem, od 1389 roku earlem Angus, który też ostatecznie przejął zamek Tantallon.
Od 1403 roku Tantallon znajdował się w posiadaniu syna pierwszego earla Angus, Williama, wiernego stronnika króla Jakuba I, którego eskortował w 1424 roku w trakcie powrotu z wieloletniego pobytu w angielskiej niewoli. Cieszył się on tak dużym zaufaniem władcy, iż Tantallon zaczął wówczas pełnić rolę wiezienia dla najważniejszych w państwie skazańców. Między innymi na zamku przetrzymywany był w latach 1429 – 1431 Alexander MacDonald, lord Isles. W kolejnych latach XV wieku Tantallon kolejno dzierżył trzeci i czwarty earl Angus (James Douglas oraz od 1452 roku George Douglas), z których ten ostatni dowodził królewskimi oddziałami w bitwie pod Arkinholm, kluczowej porażce która spowodowała upadek buntu Czarnych Douglasów.
Pod koniec XV wieku przeciwko panującej w Szkocji dynastii zwrócili się także Czerwoni Douglasowie pod wodzą Archibalda, piątego earla Angus, knującego z angielskim władcą Henrykiem VII. Z tego powodu w 1491 roku pod Tantallon podeszły oddziały królewskie Jakuba IV, wyposażone w bombardy z zamku edynburskiego i z Linlithgow. Oblężenie zapewne nie było prowadzone zbyt intensywnie, nie doszło też do dużych zniszczeń, a Archibald wkrótce ukorzył się przed królem i powrócił do łask. Zmarł w 1513 roku, na krótko przed wielką klęską szkockiej armii pod Flodden, w trakcie której zginęło dwóch jego synów. Tantallon przypadł więc wnukowi Archibalda o tym samym imieniu, rok później poślubionemu z wdową po Jakubie IV, Margaret Tudor. Z tego powodu Archibald przejął opiekę nad niepełnoletnim synem Margaret, Jakubem V. Szybko uzależnił się od władzy w tak dużym stopniu, iż odmówił zrzeczenia się opieki nad królewiczem, a następnie w 1525 roku nawet go na 2 i pół roku uwięził. W 1528 roku młodemu władcy udało się zbiec i znaleźć schronienie na zamku Stirling, natomiast posiadający coraz słabszą pozycję Archibald udał się do Tantallon przygotowując zamek na spodziewane oblężenie (między innymi wzniesiono wówczas wieżę przy bramie na podzamczu, przystosowano także obwarowania do użycia broni palnej). Walki o zamek faktycznie rozpoczęły się jeszcze pod koniec 1528 roku. Ostrzał trwał prawie przez trzy tygodnie, jednak z powodu sporej odległości zewnętrznego przekopu od głównych obwarowań nie wyrządził zbyt wiele szkód. Zniechęcony król powrócił do Edynburga, co natychmiast wykorzystali obrońcy pod dowództwem Simona Penango, urządzając wypad i niszcząc sprzęt oblężniczy. Pomimo tego w kolejnym roku Archibald został zmuszony do ucieczki do Anglii, pozostawiony zaś bez wsparcia i zapasów Penango poddał Tantallon. Z rozkazu króla rozpoczęto prace budowlane nad wzmocnieniem zamku (czoło bramy, wieża wschodnia, zwieńczenie kurtyn), prowadzone aż do 1543 roku, kiedy to z wygnania powrócił Archibald.
Wraz z powrotem Archibalda do Szkocji, angielski król Henryk VII wysunął propozycję małżeństwa jego następcy księcia Edwarda z królową Marią Stewart. Na przeforsowanie w Szkocji tego planu Henryk VII wybrał Archibalda Douglasa, wraz z którym wysłał do Tantallon swego ambasadora sir Ralpha Sadlera. Negocjacje nie powiodły się jednak, zwyciężyło w Szkocji stronnictwo przeciwne mariażowi, a Anglicy by wywrzeć presję na swych sąsiadach, w 1544 roku zorganizowali najazd pod wodzą Edwarda Seymoura, earl Hertford. Rok później Archibald zmienił stronę konfliktu (rzekomo z powodu zniszczenia rodzinnych grobowców w opactwie Melrose przez angielskich żołnierzy) i jeszcze w 1545 stanął do boju w zwycięskiej bitwie pod Ancrum Moor. W 1548 roku nakazał także ostrzeliwać z zamku Tantallon angielskie statki walczące z francuską eskadrą.
Archibald Douglas zmarł na swym zamku w 1557 roku, zaś jego syn, siódmy earl Angus, już rok później. Z powodu niepełnoletności kolejnego earla opiekę nad Tantallon i rodowymi dobrami przejęła szkocka Korona. Z jej też skarbca finansowane były w drugiej połowie XVI wieku naprawy zamku. Po uzyskaniu odpowiedniego wieku władzę nad swymi dobrami uzyskał Archibald Douglas, ósmy earl Angus, jednak z powodu podejrzeń o spiskowanie musiał się on w 1581 roku udać na wygnanie do Anglii. Po jego śmierci w 1588 roku kolejni Douglasowie przykładali już mniejszą wagę do zamku, mieszkając w innych, wygodniejszych rezydencjach.
Ostatnie działania militarne dotknęły Tantallon w połowie XVII wieku, w trakcie inwazji angielskich wojsk Olivera Cromwella. Po rozgromieniu Szkotów w bitwie pod Dunbar zamek obsadziła pochodząca z rozbitych oddziałów grupa 91 rojalistycznych żołnierzy pod wodzą Alexandra Setona. Rozpoczęli oni nękanie linii zaopatrzeniowych Anglików, co zmusiło Cromwella do wydzielenia 2 lub 3 tysięcy żołnierzy pod generałem Monckiem, aby zajęli oni Tantallon. Choć zamek został wzmocniony zewnętrznym bastionem, silny ostrzał artyleryjski i szturm doprowadził do upadku przestarzałej już wówczas budowli. Zamek odniósł w trakcie walk tak duże zniszczenia, iż postanowiono go opuścić pozostawiając w ruinie.
Architektura
Zamek wzniesiono w północno – wschodniej, najwęższej części skalistego cypla, którego strome, praktycznie pionowe skarpy o wysokości 30 metrów opadały ku kamienistemu wybrzeżu i wodom Morza Północnego. Usytuowanie takie zapewniało prawie całkowitą ochronę z trzech stron, a jedynie od południowego – zachodu trzeba było przeciąć szyję cypla poprzecznym przekopem o półkolistym w planie kształcie. Przed nim poszerzoną część cypla zajęło obszerne podzamcze o wymiarach 152 x 67 metrów, także zabezpieczone przekopem, połączonym na wschodzie ze skalistym, skierowanym ku morzu wąwozem, do którego wpadał płynący z południowego – zachodu strumień. Właśnie wzdłuż końcowej partii strumienia biegła droga dojazdowa do zamku, zakręcająca we wschodniej części założenia na podzamcze, a później na północ do rdzenia warowni. Od schyłku średniowiecza wjazd na podzamcze chroniony był cylindryczną wieżą oraz krótką kurtyną muru połączoną z bramą, której zadaniem było zamknięcie wąwozu i uniemożliwienie przedostania się od strony wybrzeża.
Główna część zamku, umieszczona w najbezpieczniejszej partii cypla, z powodu warunków terenowych wyposażona została w masywny mur obronny przede wszystkim od strony południowo – zachodniej, a więc jedynej od której spodziewano się zagrożenia. Utworzono tam dwie kurtyny o grubości 3,6 metrów i wysokości 15,2 metrów, zwieńczone przedpiersiem z krenelażem (nie osadzonym na kamiennych wspornikach) i zapewne pierwotnie hurdycjami. Kurtyny rozdzielone były pośrodku kompleksem bramnym, natomiast po bokach zakończono je tuż nad skarpami wieżami: większą, cylindryczną na zachodzie, oraz nieco mniejszą wschodnią na planie podkowy. Sąsiadująca z nią kurtyna była prosta, przepruta wewnątrz korytarzami dającymi dostęp do otworów strzeleckich, natomiast czołowa kurtyna zachodnia posiadała lekkie załamanie, choć jej wschodnia część też mieściła system schodów i wewnętrznych galerii z otworami strzeleckimi.
Wieża wschodnia mieściła pięć rozdzielonych drewnianymi, płaskimi stropami kondygnacji, wypełnionych pomieszczeniami mieszkalnymi. Każda z nich mieściła pojedynczą komnatę, ogrzewaną kominkiem, wyposażoną w latrynę, oświetlaną oknami z bocznymi siedziskami i dostępną spiralną klatką schodową, przy czym trzecie piętro miało być także skomunikowane z chodnikiem straży w koronie przyległej kurtyny. W XVI wieku stropy wieży wschodniej zastąpiono płaskimi sklepieniami, a jej trzy dolne kondygnacje zaopatrzono w nowe otwory strzeleckie przystosowane do użycia broni palnej.
Wieża zachodnia (zwana wieżą Douglasa) posiadała podobną wysokość jak wieża podkowiasta, ale była masywniejsza, o średnicy około 12 metrów. Wydaje się, iż pełniła rolę zbliżoną do donżonu (choć nie dominowała zdecydowanie nad pozostałą zabudową), mieściła na sześciu kondygnacjach najważniejsze pomieszczenia mieszkalne przeznaczone dla właścicieli zamku, a ponadto na poziomie siódmej, najniższej kondygnacji celę więzienną. Ta ostatnia była zagłębiona poniżej poziomu dziedzińca, dostępna schodami w grubości muru. Jej ciemne wnętrze z podłogą wykutą w skale wentylował tylko jeden pochyło poprowadzony otwór, choć posiadała dostępną po stopniach latrynę. Górne komnaty miały oczywiście o wiele większy standard: zaopatrzono je w przyległe latryny umieszczone w małych komorach w grubości muru, najpewniej były ogrzewane kominkami, dobrze oświetlone i przykryte stropami, za wyjątkiem najwyższej – podsklepionej.
Brama zamkowa składała się z masywnego, czworobocznego w planie budynku o wymiarach około 13×13 metrów, z przejazdem w przyziemiu o szerokości nieco ponad 3 metrów, flankowanym przez wysunięte w stronę przekopu dwie baszty – w dolnej części czworoboczne, w górnej partii półkoliste. Przejazd zamykany był opuszczaną w prowadnicach broną, trzema dwuskrzydłowymi wrotami blokowanymi ryglami (jedne z nich mogły być żelazną kratą) oraz przerzucanym nad dołem zwodzonym mostem, który opuszczony zrównywał się ze stałą częścią drewnianego mostu nad przekopem, osadzonego na kamiennych filarach. Był on też chroniony niedużym wykuszem z machikułami, rozpostartym pomiędzy oboma półkolistymi basztami. Sam wjazd utworzono w szerokim, ostrołucznie zamkniętym portalu, o profilowanej archiwolcie osadzonej na także profilowanych impostach. Wewnątrz w południowo – wschodniej części budynku bramnego znajdowało się pomieszczenie dla straży, zaś po przeciwnej stronie sklepionego przejazdu proste schody i spiralna klatka schodowa wiodące na górne cztery piętra, między innymi do pomieszczenia z mechanizmem obsługującym bronę, do komnat pełniących funkcje mieszkalne i dalej na górną platformę bojową. Każde z pięter przykryte było drewnianym stropem, ogrzewane kominkiem oraz wyposażone w grubości murów w latryny.
Nieco później, ale zapewne jeszcze w XIV wieku, wjazd po poszerzeniu przekopu poprzedzono niskim przedbramiem, co wydłużyło część wjazdową do nieco ponad 12 metrów. Przedbramie było zadaszone, także zamykane zwodzonym mostem, a jego przejazd częściowo pokryty drewnianą podłogą pod którą znajdował się dół, dostępny z boków półkolistymi wejściami od strony dna przekopu. W przestrzeń dołu chować mogła się także tylna część zwodzonego mostu w momencie jego podniesienia. Schody w grubości wschodniego muru przedbramia prowadziły na jego górną kondygnację.
W drugiej połowie XVI wieku czoło budynku bramnego zostało wzmocnione grubym na 3,3 metra płaszczem, który przysłonił dwie flankujące baszty, tworząc równą choć zaobloną w narożnikach elewację, wyróżniającą się kolorem zielonego bazaltu od wykonanych z czerwonego piaskowca murów starszej części zamku. W pogrubionej fasadzie umieszczony został nowy, półkoliście zamknięty portal bramny, dużo węższy od poprzedniego, ostrołucznego, pozwalający na przedostanie się na raz tylko jednej osobie (0,9 metra szerokości). Nad nim w grubości muru utworzono komorę zwróconą małym oknem na przedbramie, a na samej górze otwartą galerię obronną chronioną krenelażem. Przebudowano wówczas również przedbramie, które podsklepiono i zaopatrzono w otwory strzeleckie w ścianach bocznych (skierowane na przekop), a od strony dziedzińca wzniesiono w ryzalicie nową klatkę schodową łączącą kondygnacje budynku bramnego.
Zabudowania na zamkowym dziedzińcu (70 x 44 metry) przystawione były do dużo niższych murów obwodowych poprowadzonych wzdłuż krawędzi skarp (choć nie ma pewności czy ostatecznie powstały one po stronie wschodniej i południowo – wschodniej). Jednym z najstarszych był prostokątny w planie budynek znajdujący się w narożniku północno – zachodnim, połączony z kurtyną północną, która stała się zarazem jego tylną ścianą. Mieścił on w przyziemiu jedno duże pomieszczenie (później podzielone na szereg mniejszych komór) wyposażone w kominek, dwa wąskie otwory okienne i latrynę, a na piętrze aulę (hall), czyli pomieszczenie reprezentacyjne wykorzystywane w trakcie najważniejszych uroczystości, spotkań, uczt itp. Aula posiadała podobne wyposażenie jak dolne pomieszczenie, ale wejście do niej z zewnętrznymi schodami umieszczone było od strony wieży zachodniej (jak najbliżej komnat mieszkalnych pana zamku). Pierwotnie aula zwieńczona była stropem z belkami osadzanymi w otworach w murze, później zastąpionym stropem umieszczanym na podwójnych wspornikach. Wydzielał on pomieszczenia poddasza, doświetlane rzędem małych okien i dostępne przejściem połączonym z gankiem w koronie północnego muru. W trakcie przebudowy z XVI wieku budynek przedłużono ku wschodowi, umieszczając w nim kolejne pomieszczenia gospodarcze (kuchnia z dwoma paleniskami, piekarnia z dwoma piecami chlebowymi) oraz ku zachodowi, gdzie połączono go z klatką schodową pobliskiej wieży. Podwyższeniu uległa też aula kosztem pomieszczeń na poddaszu, a okna zostały za wyjątkiem jednego powiększone.
Kolejny budynek mieścił się po stronie wschodniej dziedzińca, w pobliżu furty wiodącej w dół nad brzeg morza i do przystani, nad którą na platformie funkcjonować miał żuraw używany do podnoszenia ładunków (między innymi wydobywanego w pobliżu kamienia). Pośrodku dziedzińca, blisko bramy, znajdowała się studnia o głębokości sięgającej aż 30 metrów.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w postaci malowniczo usytuowanej ruiny, poprzedzonej doskonale widocznymi w terenie obwarowaniami ziemnymi, zarówno tymi utworzonymi w średniowieczu, jak i na krótko przed ostatnim oblężeniem z połowy XVII wieku (bastion zachodni). Spośród elementów murowanych w najlepszym stanie zachował się budynek bramny z zewnętrznym płaszczem dodanym w XVI wieku oraz dwie sąsiadujące z nim kurtyny murów, także przebudowane w górnych partiach pod koniec średniowiecza. Wieża wschodnia została znacznie uszkodzona, zwłaszcza w partii czołowej, natomiast z wieży zachodniej przetrwały jedynie ściany sąsiadujące z kurtynami. Spośród murów i zabudowań dziedzińca większość obsunęła się do morza, znaczniejsze fragmenty widoczne są jedynie po stronie północnej, gdzie znajdują się ruiny dawnego budynku auli. Zabytek znajduje się pod opieką Historic Scotland i jest udostępniony dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Richardson J.S., Tantallon Castle, Edinburgh 1954.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.