Historia
Wieża mieszkalna zwana wieżą św. Jana zbudowana została na początku XVI wieku (prawdopodobnie około 1510 roku), z inicjatywy rodu Adairów z Kin (Kinhilt), na długo przed założeniem miasta Stranraer, które przywilej fundacyjny otrzymało dopiero w 1595 roku. Pierwotnie natomiast w jej pobliżu funkcjonowała XV-wieczna kaplica, od której wieża św. Jana otrzymała swą nazwę. Kaplica podlegała znajdującemu się parę kilometrów dalej kościołowi parafialnemu, wzniesiona zaś została około 1484 roku, także z fundacji Adairów.
W 1608 roku wieża przeszła na własność jednej z gałęzi możnego klanu Kennedy z Chappel. Następnie od lat 70-tych XVII wieku posiadała ją rodzina Dalrympleów ze Stair, w czasach której wieżę obsadził garnizon żołnierzy rządowych przysłanych do stłumienia prezbiterian w hrabstwie Wigtownshire. W 1678 roku jako kwaterę objąć miał wieżę dowódca Graham z Claverhouse, zapewne z tego powodu, iż była to największa i najbardziej obronna budowla w mieście, co więcej należąca do protestanta, Johna Dalrymple of Stair.
W XVIII wieku wieża powróciła w ręce rodu Dalrympleów i zapewne przez większość stulecia służyła im za mieszkanie. Opustoszała dopiero na początku XIX wieku. W latach 20-tych XIX wieku przekształcono ją w ciężkie więzienie miejskie, następnie na posterunek policji, a w końcu użytkowano ją już jedynie do celów magazynowych. W latach 70-tych XX wieku teren wokół zabytku oczyszczono z XIX-wiecznych zabudowań.
Architektura
Wieżę zbudowano na płaskim terenie na wschód od strumienia wpadającego po stronie północnej do Loch Ryan. Wzniesiono ją na planie czworoboku o wymiarach w planie 11 x 8,8 metra z niewielkim ryzalitem wysuniętym o 1,5 metra z narożnika północno – zachodniego, dzięki któremu całość otrzymała rzut zbliżony do liter L. Pierwotnie wieża posiadała trzy piętra wysokości (włącznie z krytym dwuspadowym dachem poddaszem) i zwieńczenie w postaci blankowanego przedpiersia z chodnikiem straży. Przedpiersie w narożnikach przechodziło w formę obłych, otwartych bartyzan.
Wejście do środka wieży utworzono na poziomie gruntu, w ścianie północnej, tuż obok ryzalitu który mieścił spiralną klatkę schodową. Umieszczone wewnątrz masywnych murów przyziemie zostało podzielone na dwie komory i przykryte sklepieniem kolebkowym, wyższe kondygnacje natomiast pierwotnie rozdzielały drewniane stropy belkowe. Obydwie komory łączył krótki korytarz, wiodący od wejścia do klatki schodowej. Sklepienie przyziemia znajdowało się na tyle wysoko, iż pod nim wydzielono jeszcze stropem niskie półpiętro. Nim osiągnęło się klatką schodową pierwsze piętro, przejście po lewej zapewniało między kondygnacjami wejście do wąskiego i długiego pomieszczenia w grubości muru południowego. Jego wyposażeniem były liczne półki ścienne, wykorzystywane przez zgromadzoną tam służbę, oczekującą na wezwanie z górnych kondygnacji.
Na pierwszym piętrze oprócz głównej komnaty wypełniającej większość przestrzeni między murami (7 x 7,1 metra), w grubości ściany zachodniej umieszczono dwie małe, doświetlane szczelinami komory. Jedna z nich dostępna była z wnęki okiennej i służyła za latrynę, druga zaś mieściła pomocnicze schody dla służby. W wyjątkowo grubej ścianie północnej umieszczono kolejną komorę o wymiarach 6,4 x 1,8 metra, pierwotnie dostępną jedynie włazem z górnej kondygnacji, a więc zapewne służącą za celę więzienną. Początkowo musiało to być całkowicie ciemne i gorące pomieszczenie, gdyż znajdowało się za komikiem pierwszego piętra i nie posiadało okien. Dopiero dwa najwyższe piętra, umieszczone wewnątrz cieńszych już murów, nie posiadały w ich grubości komór, ale dzięki temu główne komnaty były przestronniejsze. Pierwotnie nie były one dzielone żadnymi murami, a co najwyżej lżejszymi ściankami działowymi.
Wzorem innych tego typu budowli wieżowych, na pierwszym piętrze wieży Stranraer znajdować się mogła komnata reprezentacyjna (hall) w której skupiało się dzienne życie mieszkańców, zaś przyziemie pełniło rolę gospodarczo – magazynową jako spiżarnia i skład beczek z trunkami. Dwie najwyższe kondygnacje pełniły funkcje mieszkalne z ogrzewanymi kominkami komnatami służącymi jako sypialnie, przy czym poddasze mogło być przeznaczone jedynie dla służby.
Stan obecny
Wieża została znacznie przebudowana w okresie nowożytnym. Od strony zewnętrznej najbardziej rzuca się w oczy dobudowana na przedpiersiu najwyższa kondygnacja oraz poprzebijane nowe duże okna, z których część w XIX wieku otrzymała półkoliste zamknięcia. Co więcej część oryginalnych okien na pierwszym i drugim piętrze zamurowano w trakcie przekształcania pomieszczeń na salę sądową i cele, wtedy też założono na piętrze masywne sklepienie. Na drugim piętrze utworzono trzy cele więzienne, dwie kolejne umieszczono na trzecim piętrze, a otwarty plac do ćwiczeń założono na samej górze, w miejscu gdzie niegdyś był wysoki dach. Prawdopodobnie w XVII wieku przekształcona została późnośredniowieczna cela więzienna, do której przebito duże wejście i którą po zamontowaniu zlewu zmieniono w małą kuchnię. Obecnie odrestaurowane wnętrze zabytku pełni rolę muzeum.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
The Castle of St John, Stranraer, Dumfries & Galloway Council, Stranraer 2011.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Fourth report and inventory of monuments and constructions in Galloway (Volume I), county of Wigtown, Edinburgh 1912.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume III, south-west Scotland, Edinburgh-London 1965.