Historia
Nie wiadomo kiedy wybudowane zostały pierwsze obwarowania na skale górującej nad strategicznie ważną przeprawą przez rzekę Forth. Rzeka ta wraz ze swym szerokim ujściem do zatoki Firth of Forth oraz rozległymi pobliskimi mokradłami, oddzielała północną, górzystą część Szkocji od jej części nizinnej, każdy więc kto kontrolował przeprawę, panował nad wielkimi obszarami kraju z doliną Forth na czele. Przypuszczalnie około V/VI wieku n.e. Stirling znajdowało się w posiadaniu celtyckiego plemienia Gododdin, następców ludu zwanego przez Rzymian Votadini, zaś od VII wieku przeszło pod władzę Northumbryjczyków. W 654 roku król Mercji Penda miał ścigać Oswiu, anglosaskiego władcę królestwa Bernicji, podążając za nim aż do miejsca zwanego Iudeu, utożsamianego z późniejszym zamkiem Stirling. Gdy w 685 roku piktyjski król Bruda III (Bridei) pokonał pod Dun Nechtain Egfryta (Ecgfrith) z Northumbrii, tereny te przeszły pod kontrolę Piktów, a od około połowy IX wieku, gdy połączyli oni siły z celtyckim królestwem Dalriady, stały się własnością rodzącego się królestwa Szkocji. Jego pierwszy władca, Kenneth I MacAlpin, syn króla Dalriady, miał jeszcze przed koronacją w piktyjskim Scone oblegać w 842 roku Stirling.
Pierwsze pewne wzmianki źródłowe o istnieniu zamku w Stirling zaczęły się pojawiać między 1107 a 1115 rokiem, kiedy to król Aleksander I ufundował w nim kaplicę. Przypuszczalnie ta siedziba o drewniano – ziemnych jeszcze obwarowaniach i zabudowaniach, była jedną z jego ulubionych, gdyż zmarł on właśnie w Stirling w 1124 roku. Jego syn Dawid I uczynił ze Stirling osadę na prawach królewskiego miasta (ang. burgh). Znacznie jej oraz zamku potwierdzone zostało w 1174 roku, gdy na mocy traktatu z Falaise, poddane zostały wraz z czterema innymi szkockimi zamkami angielskiemu królowi Henrykowi II, w zamian za uwolnienie pojmanego w czasie wojny Wilhelma Lwa. Ta upokarzająca decyzja obowiązywała do 1189 roku. Szkotom udało się wówczas wykupić zajęte zamki od potrzebującego pieniędzy króla Ryszarda Lwie Serce, dzięki czemu Wilhelm Lew mógł odzyskać pełnię kontroli nad Stirling, w którym zmarł w 1214 roku.
Śmierć króla Aleksandra III w 1286 roku oraz rychła po niej śmierć jedynej bezpośredniej dziedziczki, Małgorzaty Kenneth zwanej Panną Norweską, spowodowały w kraju wybuch kryzysu dynastycznego. Bezlitośnie wykorzystał go angielski król Edward I, pierwotnie sprowadzony jedynie w roli sędziego mającego rozstrzygnąć spór pomiędzy wieloma kandydatami do korony. W 1291 roku przybył od do Stirling, gdzie podjęto przygotowania do zgromadzenia szkockiej szlachty, zaś rok później w Berwick ogłosił wyrok na korzyść Johna Balliola, z którego uczynił sobie marionetkę na czele zwasalizowanego kraju. W 1295 roku Edward zażądał, od jakby się wydawało podporządkowanych Szkotów, udziału w wyprawie zbrojnej do Francji, a gdy Balliol odmówił, Edward wyprawił się na północ. Zajął Stirling wraz z większością Szkocji, ale jednocześnie sprowokował ogólnokrajowy bunt pod wodzą Williama Wallace’a. W jego trakcie w 1297 roku pod Stirling doszło do bitwy w pobliżu leżącego u podnóża zamku mostu. Niestety dla Szkotów to wielkie zwycięstwo zaprzepaszczone zostało już rok później na skutek klęski pod Falkirk, a odbity przez nich zamek Stirling ponownie utracony. Szkotom udało się go oblec w 1299 roku. Blokada była na tyle szczelna, iż angielski dowódca John Sampson z powodu braku nadziei na odsiecz zmuszony został do kapitulacji. Wojna trwała nadal ze zmiennym szczęściem dla obu stron, tak iż w 1303 roku Stirling było jedyną znaczną warownią w rękach Szkotów. Zdeterminowany do jego zajęcia, Edward I przekroczył rzekę Forth pod Dunfermline i w kwietniu 1304 roku przy użyciu co najmniej 17 machin oblężniczych rozpoczął oblężenie. Choć szkocki dowódca, sir William Oliphant, zaoferował 20 lipca kapitulację, angielski władca nie przyjął jej, chcąc wpierw wypróbować na zamku działanie swej ulubionej machiny miotającej zwanej Wilkiem Wojny. Zamek poddał się wkrótce po jej użyciu.
W 1307 roku zmarł Edward I, zaś w Szkocji coraz mocniejszą pozycję zaczął posiadać pretendent do tronu Robert Bruce. Do 1313 roku w rękach Anglików pozostały jedynie zamki w Stirling, Edynburgu, Berwick i Bothwell. Ten pierwszy, obsadzony zbrojnymi sir Philipa Moubreya, oblężony został przez młodszego brata Roberta, Edwarda Bruce. Moubrey zaproponował często spotykane w średniowieczu rozwiązanie, iż podda zamek jeśli do połowy lata nie otrzyma posiłków, na co Edward przystał i zwinął oblężenie. Angielski król Edward II, obawiający się utraty kluczowej szkockiej warowni, wysłał na północ armię, rozgromioną przez Roberta Bruce’a pod Bannockburn. To wielkie zwycięstwo oznaczało jednak koniec dla zamku, który jak wiele innych szkockich warowni, został wówczas rozebrany na rozkaz Roberta, by nie stanowić w przyszłości oparcia dla najeźdźców.
Robert Bruce zmarł w 1329 roku, pozostawiając jako następcę tronu nieletniego syna Dawida II. Niepewną sytuację starał się wykorzystać syn Johna Balliola, Edward, który przy wsparciu Anglików i części szkockiego rycerstwa rozpoczął w 1332 roku inwazję, nazwaną drugą wojną o szkocką niepodległość. Stirling raz jeszcze przed 1336 rokiem znalazło się pod kontrolą Anglików. Z ich ramienia garnizonem zamku dowodził wówczas sir Thomas Rokeby, który przeprowadził konieczne naprawy i wzmocnił zniszczoną warownię. Okazało się to na tyle skuteczne, iż próba odbicia zamku przez Andrew Murreya w 1337 roku nie powiodła się i dopiero w 1342 został on po długim oblężeniu zajęty przez Roberta Stewarta, późniejszego króla Roberta II.
W 1371 roku władzę nad Szkocją objął Robert II z nowej na tronie dynastii Stewartów. Władca ten przykładał do zamku Stirling dużą wagę, finansując rozbudowę obwarowań, między innymi około 1381 roku bramy północnej. W pierwszej połowie XV wieku zamek oficjalnie stał się częścią wiana małżonki Jakuba I, Joan Beaufort, która otrzymała go po powrocie króla z angielskiej niewoli w 1424 roku. Także w Stirling Jakub I postanowił rozprawić się z możnymi, których oskarżał o niezbyt gorliwe próby uwolnienia go. Głównym oskarżonym był wuj władcy, Robert, książę Albany, zarządca królestwa w czasie nieobecności Jakuba, jednak zmarł on w Stirling w 1420 roku. Z tego powodu gniew władcy obrócił się na jego syna, Murdocha, który w 1425 roku na sesji parlamentu w Stirling wraz ze swymi dwoma potomkami został oskarżony, pojmany i ścięty na pobliskim wzgórzu Govan. W kolejnych latach Jakub bezmyślnie kontynuował politykę przeciwko swoim możnym, co przyczyniło się do jego zabójstwa w 1437 roku. Według tradycji królowa Joan na wieść o tym wydarzeniu miała przemycić do zamku w skrzyni swego syna Jakuba II, jednak dwa lata później została uwięziona po poślubieniu Jamesa Stewarta.
W okresie panowania Jakuba II zamek nadal pełnił funkcję jednej z głównych królewskich siedzib. W 1449 roku stał się świadkiem wielkiego turnieju, wydanego z okazji małżeństwa Jakuba z Marią z Geldrii, siostrzenicą księcia Burgundii, na który przybyło wielu znanych burgundzkich rycerzy, ścierających się z najprzedniejszymi rodami szkockimi. Pośród nich byli Douglasowie, którzy trzy lata później ponownie związali się z historią Stirling. Mianowicie ówczesna głowa rodu, William, ósmy earl Douglas, zamordowany został w 1452 roku na zamku przez samego Jakuba II, pomimo iż był jego gościem i powinien cieszyć się protekcją udzieloną przez gospodarza. Powodem zabójstwa była niechęć earla do porzucenia sojuszy, które władca uważał za skierowane przeciwko niemu. Zwłoki Williama wyrzucono przez okno, zaś współrodowcy z klanu Douglasów chcąc pomścić krzywdę zebrali armię i oblegli zamek, lecz nie zdołali go zdobyć i ostatecznie zostali zmuszeni do wycofania.
Wielkie prace budowlane prowadzono na zamku w czasie rządów Jakuba III. Rachunki królewskie odnotowały, iż w 1463 roku budowano tzw. Białą Wieżę (prawdopodobnie nigdy nie ukończoną), w 1467 roku trwały roboty przy murach zamkowych, a między 1467 i 1469 wznoszona była kaplica. Równocześnie władca przykładał wagę do powiększania składowanego na zamku arsenału artyleryjskiego. Miał także ufundować budowę wielkiej auli (ang. great hall) zatrudniając swego faworyta, architekta Thomasa Cochrane, jednak budynek ten najpewniej wzniesiony został dopiero za jego syna, Jakuba IV. Wraz z porzuconą przez męża matką mieszkał on jako dziecko przez długi czas w Stirling, aż w 1488 roku, po związaniu się z opozycją skierowaną przeciwko Jakubowi III, opuścił zamek i przyczynił się do porażki i śmierci ojca po bitwie pod Sauchieburn.
Po wstąpieniu na tron Jakuba IV, Stirling stało się oprócz Holyrood, Linlithgow i Falkland jedną z najważniejszych królewskich siedzib, rozbudowaną jednak przez tego władcę na o wiele większą skalę niż pozostałe rezydencje. Na przełomie XV i XVI wieku wzniesione zostały nowe zabudowania wokół tzw. wewnętrznego dziedzińca, ze Starym Budynkiem Króla na czele (ang. King’s Old Building). Powstała ponadto wielka aula, gruntownie przebudowano fasadę zamku z główną bramą wjazdową oraz wzniesiono zabudowania dla Margaret Tudor, królewskiej małżonki. Jakub IV ufundował również około 1500 roku kolegium księży pod nazwą Szkockiej Kaplicy Królewskiej, mieszczące się zapewne wewnątrz kaplicy wzniesionej przez jego ojca. Dalsze plany rozbudowy zamku przerwała śmierć króla na polach bitwy pod Flodden w 1513 roku.
Rządy Jakuba V otwarte były bardziej na europejskich sojuszników niż na angielskiego sąsiada. Młody władca w 1536 roku osobiście udał się do Francji po swą przyszłą małżonkę, Marię Guise, dla której wkrótce potem na zamku Stirling wzniesiono nowy budynek pałacu, zapewne powstały przy udziale sprowadzonych z Francji mistrzów murarskich (Nicholas Roy, John Roytell i Mogin Martin, a całość nadzorował w latach 1537-1538 królewski mistrz budowlany sir James Hamilton z Finnart). Gdy Jakub zmarł w 1542 roku, w kaplicy zamkowej koronowano jego nieletnią jeszcze córkę Marię. Angielski król Henryk VIII wysunął w stosunku do jej opiekunów propozycję ożenku z angielskim następcą tronu, księciem Edwardem, co wkrótce potem z powodu odmowy doprowadziło do wybuchu wojny zwanej „szorstkimi zalotami’. Szkocja stała się polem walki dwóch frakcji: profrancuskiej (katolickiej) i protestanckiej (proangielskiej). Wraz z szybkim wówczas rozwojem artylerii doprowadziło to do rozbudowania zamku o zewnętrzne fortyfikacje bastionowe.
Maria Stewart wróciła do Szkocji ze schronienia we Francji w 1561 roku. Kraj był już wówczas protestancki, jego władczyni natomiast pozostawała katoliczką, przy czym kaplica zamkowe w Stirling była jedną z nielicznych które pełniły jeszcze kult w dawnym obrządku. Stało się to powodem ataków na miejscowego księdza, prowadzonych przez lorda Jamesa Stewarta i earla Argyll, pomimo przebywania na zamku władczyni. Jej początkowy okres w Stirling nie był najszczęśliwszy, gdyż dodatkowo musiała uciekać z pożaru, gdy baldachim jej łoża zajął się ogniem. Szczęśliwsze wydarzenia nastąpiły dopiero w 1566 roku, kiedy to z okazji chrztu księcia Jakuba, przez trzy dni trwały na zamku wystawne uroczystości. Ich kulminacją było symboliczne oblężenie zamku, połączone z pokazem fajerwerków i salwami armat. Całe to wydarzenie miało uzmysłowić rywalom i europejskim dworom ambicje monarchini, niespełnione jednak z powodu rychłej klęski ze zbuntowanymi lordami w bitwie pod Langside i wymuszonej abdykacji.
W 1567 roku nowym władcą został Jakub VI, koronowany w Stirling, gdzie w latach dzieciństwa mieszkał i uczył się pod okiem uczonego George Buchanana. Młody król szybko stał się celem ataków zwalczających się frakcji. Zamek najeżdżany był w 1571 i 1578 roku, a następnie w 1582 roku kiedy to Jakub stał się na prawie rok więźniem na skutek spisku Williama Ruthvena, earla Gowrie. Kolejne oblężenie Stirling prowadzone przez zbuntowanych earlów Mar i Angus miało miejsce w 1582 roku. W efekcie wieloletnich walk i zaniedbań zamek podupadł, przy czym część z budynków groziła nawet zawaleniem. Jednym z nich była kaplica, odbudowana przez Jakuba IV w 1594 roku z okazji chrztu księcia Henryka, pierworodnego króla i Anny duńskiej. Uroczystość ta była wyjątkowo wystawna, gdyż zdawano sobie sprawę z bliskiej bezdzietnej śmierci angielskiej królowej Elżbiety i możliwego przejęcia tronu przez spowinowaconych z nią władców szkockich. Jej centralnym punktem było umieszczenie w wielkiej auli olbrzymiego modelu statku wypełnionego w całości rożnymi gatunkami ryb (miał się on zachować aż do XVIII wieku).
W 1603 roku nastąpiło połączenie pod jednym berłem Szkocji i Anglii. Jakub VI, władający odtąd w Anglii jako Jakub I, przeprowadził się do Londynu, powracając do ojczystego kraju tylko raz, w 1617 roku. Dla zamku w Stirling oznaczało to utratę znaczenia. Remonty przeprowadzano w nim jedynie z okazji królewskich wizyt: we wspomnianym 1617 roku, oraz w 1625 roku przed spodziewanym przybyciem Karola I, choć do Szkocji dotarł on na koronację dopiero w 1633 roku. Pomniejsze prace prowadzono także w 1641, przed drugą wizytą Karola I. Gdy na skutek konfliktów polityczno – religijnych został on stracony w 1649 roku, a Szkoci obrali na króla jego syna, Karola II, na północ wyruszyły angielskie wojska parlamentarne. W 1651 roku pod dowództwem generała Monka zajęły one Stirling po jedenastodniowym oblężeniu i ostrzale.
Po raz ostatni działania militarne dotknęły zamek na początku XVIII wieku w trakcie powstań jakobickich. W ich obliczu pomiędzy 1708 a 1714 roku Stirling zostało refortyfikowane, przy czym większość prac skupiła się na przedpolu, w miejscu gdzie znajdowały się obwarowania z połowy XVI wieku. Nowe fortyfikacje użyte zostały w trakcie ostatniego buntu z lat 1745-1746. W pierwszym roku walk oddano z nich jedynie kilka salw w kierunku przemaszerowującej armii pretendenta Karola Stewarta, natomiast w drugim roku książę Stewart podjął się regularnego oblężenia po wycofaniu swych sił z Anglii. Walki trwały jedynie parę dni i po skutecznej odpowiedzi artylerii garnizonu zamkowego generała Williama Blakeneya oblężenie zwinięto. W kolejnych latach zamek przekształcono na koszary wojskowe, co wiązało się z zaniedbaniem budowli, ale też i brakiem poważniejszych nowożytnych przekształceń. Dopiero pod koniec XVIII wieku wielką aulę przebudowano na baraki celem pomieszczenia większej ilości żołnierzy, natomiast w 1855 roku pożar zniszczył Stary Budynek Króla. Był to już jednak okres budzenia się świadomości ochrony zabytków architektury, co doprowadziło w 1906 roku do stopniowego przejmowania nad zamkiem kontroli przez instytucje cywilne, aż do całkowitego opuszczenia zabytku przez wojsko w 1964 roku.
Architektura
Zamek wzniesiony został w najwyższym punkcie rozległego wzgórza, od strony zachodniej i północnej ograniczonego wysokimi, skalistymi, praktycznie pionowymi klifami o wysokości dochodzącej aż do około 80 metrów. Także po stronie wschodniej, choć mniej wysokie i o mniejszym kącie nachylenia, stoki stanowiły znaczną barierę. Wzgórze obniżało się tam stopniowo ku północnemu – wschodowi, osiągając ostatecznie meandrujące koryto rzeki Forth, w miejscu gdzie funkcjonowała przeprawa, a następnie strategicznie ważny most. Jedyna w miarę dogodna droga dojścia do zamku wiodła od południowego – wschodu, stopniowo opadającym stokiem, aż do miejsca gdzie założone zostało miasto z kościołem farnym.
Nie wiadomo jak wyglądały obwarowania i zabudowania zamku z XII-XIV wieku. Pierwotnie, być może poza romańską kaplicą Aleksandra, były one najpewniej konstrukcji drewnianej. Przypuszczalnie wniesione w XIII lub XIV wieku kamienne mury poprowadzone były na miejscu późniejszych obwarowań, a więc stanowiły kurtynę umieszczoną w poprzek cypla wzgórza, być może wzmocnioną czworobocznymi wieżami, a z pewnością poprzedzoną przekopem. Na tym najbardziej zagrożonym odcinku i częściowo również od wschodu mur musiał być najmasywniejszy, tam też musiały funkcjonować inne dzieła obronne, zabezpieczające zwłaszcza główną bramę wjazdową na południu oraz mniejszą furtę wypadową po stronie północno – wschodniej. Zabudowania reprezentacyjno – mieszkalne skupiać się wówczas musiały w najbezpieczniejszym miejscu, blisko klifów i narożnika północno – zachodniego (późniejszy górny dziedziniec).
Na skutek przebudowy z drugiej połowy XV wieku i początku XVI stulecia zamek został znacząco przekształcony. Około 1500 roku utworzona została (zapewne na fundamentach starszych obwarowań) nowa południowa fasada zamku (ang. forework) z centralnie położonym zespołem bramnym. Otrzymał on w planie formę prostokąta flankowanego przez wysunięte z zewnętrznych narożników w stronę przekopu dwie cylindryczne, osadzone na wysokim cokole baszty, oraz dwie kolejne, podobne, umieszczone w narożnikach wewnętrznych (wewnątrz obwodu obronnego). W samym budynku bramnym przepruto trzy portale i korytarze bramne: większy środkowy, główny, reprezentacyjny, służący konnym i dwa mniejsze dla pieszych po bokach. Środkowy przejazd zamykano broną. Był on podsklepiony, podobnie jak pomieszczenie powyżej, gdzie znajdował się mechanizm obsługujący kratę. Boczne przejazdy połączono natomiast z narożnymi basztami, których szczelinowe otwory strzeleckie zabezpieczały wjazd. Wszystkie trzy portale wejściowe zwieńczono krótkimi gzymsami, powyżej zaś osadzono kartusze herbowe. Całość choć posiadała jeszcze cechy obronne, to w chwili powstania była nieco anachroniczna. Rolą budynku bramnego oraz całej fasady zamku było bardziej olśnienie przybywających do Stirling i stworzenie dzieła o symbolicznym a nawet artystycznym wydźwięku niż czysto utylitarnym (bielone elewacje, wysokie stożkowate dachy baszt, barwione na kolorowo profilowania i konsole).
W bliskiej odległości od budynku bramnego, z obu jego stron znajdowały się baszty na planie półkola lub podkowy, zaś w narożnikach fasady zamku baszty, czy też raczej wieże czworoboczne (zachodnia zwana wieżą Książęcą i wschodnia zwana wieżą Elphistona). Obie miały formy zbliżone do typowych późnośredniowiecznych szkockich wież mieszkalnych, a więc zwieńczone były blankowanym przedpiersiem, osadzonym na wysuniętych z lica muru wspornikach i przechodzącym w narożnikach w obłe baryzany. Za przedpiersiem wież funkcjonowała otwarta galeria obronna otaczająca przykryte dwuspadowymi dachami poddasza wież.
Po przekroczeniu głównej bramy osiągało się zewnętrzny dziedziniec, usytuowany w południowo – wschodnim narożniku zamku. Z dwóch stron zamknięty był on kurtynami murów (od południa i wschodu) z dwóch pozostałych zaś zabudowaniami mieszkalno – reprezentacyjnymi zamku górnego. W jego północno – wschodniej części przy murze mieścił się budynek tzw. Wielkiej Kuchni z początku XVI wieku, obsługującej wielką aulę, obok zaś budynek bramy północnej, jeden z nielicznych elementów zamku XIV-wiecznego, który zachowano w trakcie przebudowy późnogotyckiej. Brama ta wiodła ku miastu i na podzamcze północne, prawdopodobnie w średniowieczu pozbawione trwałej, murowanej zabudowy. Pofałdowany teren północnego podzamcza znajdował się nieco niżej od zamku górnego.
Centralną część zamku późnośredniowiecznego zajmował tzw. wewnętrzny, czy też górny dziedziniec, osiągany stromą drogą z dziedzińca zewnętrznego, wciśniętą pomiędzy narożniki budynku auli po prawej i budynku pałacu po lewej. Pierwotnie przestrzeń dziedzińca zajmowana była przez kaplicę, umieszczoną na przekątnej osi podążającej za naturalnym ukształtowaniem skalistego wzgórza. Możliwe nawet, iż w pewnym okresie funkcjonowały tam nawet dwie kaplice, usytuowane naprzeciwko siebie. Na początku XVI wieku, w związku z budową wielkiej auli królewskiej, główną kaplicę zamku przesunięto ku północnej części dziedzińca. Powstała tam wówczas okazała budowla na planie prostokąta, o bliżej nieznanym wyglądzie z okresu późnego gotyku.
Pod koniec XV wieku w najwyższym punkcie dziedzińca, tuż przy zachodniej skarpie, wzniesiony został tzw. Stary Budynek Króla. Mieścił on podsklepione przyziemie oraz mieszkalne pomieszczenia na piętrze, skierowane w stronę dziedzińca dużymi oknami. Komunikację zapewniała klatka schodowa osadzona w wieżopodobnym ryzalicie, otwierająca się na królewska aulę, za którą znajdowała się komnata władcy i dalej mniej ważne pomieszczenia w poprzecznym skrzydle na północy. Przeciwny, południowy kraniec budynku zajmować mogła kuchnia, zwrócona fasadą ku dziedzińcowi za pomocą drewnianego, piętrowego krużganka.
Wschodnią część wewnętrznego dziedzińca, a mniej więcej środkową partię zamku, zajął w 1503 roku okazały budynek wielkiej auli (ang. great hall), największa tego typu budowla wzniesiona na terenie Szkocji, przeznaczona na specjalne uroczystości, ceremonie i biesiady. Być może była ona wzorowana na nieco starszej auli Edwarda IV w angielskim pałacu Eltham w Londynie. Utworzono ją na rzucie prostokąta o wymiarach wnętrza 38,6 x 11,3 metra. Z powodu nierównego, opadającego podłoża, umieszczona została na gospodarczym przyziemiu z serią podsklepionych komór, które wyniosło główną salę nieco ponad poziom dziedzińca. Wejście do auli znajdowało się w północnej części, od strony dziedzińca, skąd poprzez przybudówkę przykrytą jednospadowym dachem i schody prowadziło do odgrodzonego od głównej sali przedsionka.
Najważniejsza część auli z podestem dla władcy i honorowych gości mieściła się w południowej części budynku, gdzie flankowana była od wschodu i zachodu przez dwa wysokie ryzality, przeprute na całej szerokości dużymi oknami. Kolejnych kilkanaście okien, osadzonych w głębokich, profilowanych wnękach zwieńczonych łukami odcinkowymi, oświetlało pozostałą część auli. Były one przeważnie zgrupowane po dwa, a pomiędzy każdą parą na zewnętrznej elewacji umieszczono wnękę baldachimową na figurę osadzaną na wsporniku. Aulę ogrzewało aż pięć kominków, po dwa w każdej z dłuższych ścian bocznych i jeden na południowym podwyższeniu. Komunikację wewnętrzną zapewniały natomiast cztery spiralne klatki schodowe, z których jedna prawdopodobnie prowadziła na drewnianą galerię w północnej części sali. Pod nią drewniana przegroda wydzielała wspomniany przedsionek przy wejściu, chroniący przed przeciągami i stanowiący miejsce oczekiwania dla służby. Wydaje się, iż aula połączona była także za pomocą zadaszonego mostu z zabudowaniami pałacowymi. Przykrywała ją na wysokości 16,4 metrów otwarta więźba dachowa ułożona na drewnianych wspornikach w postaci pionowo i horyzontalnie ułożonych belek łączonych zastrzałami, osadzonych na kamiennych konsolach (ang. hammerbeam roof truss). Nad którą utworzono kryte dwuspadowym dachem poddasze, podobnie jak w czworobocznych wieżach narożnych otoczone blankowanym przedpiersiem osadzonym na dwóch rzędach wsporników. Przedpiersie to wysunięto do formy płytkich bartyzan w narożnikach budynku, w narożnikach obu ryzalitów, oraz nad półkolistą wieżyczką komunikacyjną po stronie północno – wschodniej.
Około 1537 – 1538 roku na terenie pierwotnego południowego podzamcza, pomiędzy wewnętrznym (górnym) dziedzińcem a obwarowaniami fasady zamku, wzniesiony został zwarty czworobok zabudowań pałacowych, zorganizowanych wokół niedużego dziedzińca (zwanego Jaskinią Lwa, zapewne od wybiegu dla zwierzaka jakiego otrzymał w prezencie Jakub V). W obręb czworoboku budynków włączono starsze zabudowania jakie tam funkcjonowały w okresie średniowiecza, zwłaszcza te, które były zgrupowane w części zachodniej, tuż nad skalnymi skarpami. Wejście do zabudowań pałacowych prowadziło przedsionkiem od strony wewnętrznego (górnego) dziedzińca, który otwierał się na galerię w najwęższym skrzydle zachodnim, łączącym komnaty w północnym i wschodnim skrzydle króla oraz w południowym skrzydle królowej.
Spośród pomieszczeń par królewskich każde posiadało własną izbę dla strażnika, sypialnię i latryny. Dekoracje komnat były stopniowane w zależności od ich znaczenia. Wiadomo, iż przynajmniej jedno z pomieszczeń króla przykryte było stropem zdobionym 56 rzeźbionymi dębowymi głowami. Bogato zdobione były także elewacje zewnętrzne, zwłaszcza te skierowane na dziedziniec podzamcza i tył głównej bramy. Umieszczono w nich duże czworoboczne okna, naprzemiennie usytuowane z wysokimi, zamkniętymi odcinkowo wnękami, wewnątrz których osadzono na smukłych filarach rzeźbione figury św. Michała, Jakuba V, diabła, oraz różnych bóstw. Część znajdujących się powyżej rzeźb otrzymała kształt ówczesnych zbrojnych, m.in. kusznika czy rycerza dzierżącego miecz. Jeszcze inne stanowiły wyobrażenia zwierząt lub mitycznych bestii. Elewacje pałacu były już pierwszymi przejawami na terenie Szkocji nadchodzącego renesansu, choć posiadały jeszcze elementy typowe dla późnego gotyku (np. zwieńczenia wnęk z rzeźbami, sam fakt umieszczania figur w płytkich wnękach).
Stan obecny
Zachowany do dnia dzisiejszego zamek został znacznie przekształcony w okresie nowożytnym, a co więcej większość jego najstarszych zabudowań sięga czasów przebudowy z przełomu XV i XVI wieku. Południowy budynek bramny został obniżony do około 3/4 pierwotnej wysokości (zapewne na skutek ostrzału z 1651 roku) i zwieńczony XIX-wiecznym pseudokrenelażem. Jeszcze mniej pozostało z flankujących go baszt półkolistych oraz z wieży wschodniej, zredukowanej o połowę w 1689 roku do roli bastionu artyleryjskiego. Pierwotną wysokość zachowała jedynie wieża Książęca, choć jej elewacje przepruto nowożytnymi oknami. Najstarszą widoczną dziś gołym okiem budowlą zamku jest budynek bramy północnej datowany na 1381 rok, choć był on w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych podwyższany i przedłużany.
Stary Budynek Króla w XVII i XVIII wieku podzielony został na nowe kondygnacje i pomieszczenia, a jego ściany przebito większymi oknami. Położona obok kaplica swój dzisiejszy wygląd uzyskała na skutek odbudowy z 1594 roku i późniejszych przekształceń. W zbliżonym do oryginalnego kształcie znajduje się natomiast wielka aula Jakuba IV, odrestaurowana do formy z początku XVI wieku po zniekształceniach wprowadzonych przez wojsko w XIX stuleciu. W 1997 roku odtworzono drewnianą więźbę dachową, zaś w 1999 po przywróceniu brakujących detali architektonicznych otynkowano i pobielono elewacje zewnętrzne. Obecnie oprócz auli jedną z najbardziej rzucających się w oczy budowli zamkowych pozostaje czworobok pałacu królewskiego z pierwszej połowy XVI wieku. Niestety również jego pierwotny, gotycko – renesansowy wystrój został w okresie nowożytnym częściowo przekształcony, zwłaszcza w skrzydle północnym i zachodnim.
Jeden z najważniejszych dla historii Szkocji zamków, zarówno pod względem znaczenia strategicznego jak i rozwoju architektury, jest dziś pod opieką organizacji Historic Environment Scotland. Udostępnia ona odpłatnie zabytek dla zwiedzających: od 1 kwietnia do 30 września, codziennie od godziny 9:30 do 17:00 oraz od 1 października do 31 marca, codziennie od godziny 10:00 do 16:00. zamek oprócz nieprzewidzianych wydarzeń zamknięty jest każdego roku 25 i 26 grudnia oraz 1 stycznia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Fawcett R., Stirling Castle, Edinburgh 2005.
Salter M., The castles of the heartland of Scotland, Malvern 1994.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Stirlingshire, An Inventory of the Ancient Monuments, volume 1, Edinburgh 1963.