Historia
Przeprawa przez rzekę Forth o bliżej nieznanej formie najpewniej funkcjonowała w Stirling lub w jego pobliżu (na przykład przy pobliskim brodzie Kildean) już w czasach rzymskich, z racji strategicznego znaczenia tego miejsca dla podróży przez dolinę Forth Valley, pomiędzy południowymi, nizinnymi terenami Szkocji a jej górzystą północą. Przebycie tego rejonu oprócz samej rzeki utrudniały wówczas rozległe mokradła połączone z szerokim ujściem, czyniące Stirling kluczowym miejscem dla komunikacji na linii północ – południe (w starożytnych i wczesnośredniowiecznych kronikach północna część Szkocji obrazowo nazywana była nawet wyspą).
Nie wiadomo kiedy w średniowieczu wybudowany został pierwszy, zapewne drewniany jeszcze most. Pierwsze wzmianki źródłowe o nim zaczęły się pojawiać w pierwszej połowie XIII wieku: pieczęć miasta Stirling z 1296 roku (Common Seal of the Burgh of Stirling), wzmianka w aktach sądowych z 1220 roku, czy też rejestr z Dunfermline z 1230 roku. W 1247 roku most przedstawiony został na mapie Mathew Parisa, co ciekawe jako jedyny na terenie całej Brytanii (most londyński zasłonięty został szczegółami miasta), co z pewnością oddawało wagę tej przeprawy. Drewniany most zniszczony został w 1297 roku podczas słynnej bitwy pod Stirling, w której Szkoci pod wodzą Williama Wallace rozbili angielskie siły earla Surrey. Odegrał on w trakcie starcia kluczową rolę, gdyż pewni zwycięstwa Anglicy rozpoczęli przejście przez wąską przeprawę w obliczu wroga. Wówczas to na ich podzielone i zdezorganizowane siły uderzyli Szkoci doprowadzając do całkowitego rozbicia oddziałów po północnej stronie rzeki. Sam most prawdopodobnie został celowo zniszczony przez Anglików, by zapobiec szkockiemu pościgowi.
W przeciągu roku po bitwie Edward I ponownie zajął Stirling i w 1305 roku nakazał odbudować czy też naprawić most. Wydaje się, iż ostatecznie nie doszło do tego, a przez większą część XIV wieku do przeprawy przez rzekę używano łodzi. Dokumenty skarbowe dotyczące promów przestały obowiązywać dopiero po 1392 roku, choć wzmianka papieża Benedykta z 1407 roku wspominała o jakimś zrujnowanym moście w Stirling, a w 1402 roku szpital i zajazd św. Jakuba znajdować się miał na północnym krańcu mostu.
Budowę nowego mostu przeprowadzono w czasie panowania Roberta III. Miał on zostać ukończony przed 1415 rokiem, lecz w 1424 roku angielski szpieg doniósł Henrykowi VI, że most został zerwany, co mogłoby sugerować, że albo nadal był zbudowany z drewna albo nurt uszkodził nie ukończoną jeszcze konstrukcję. W 1430 roku do Stirling przywieziono kolejne transporty drewna w celu przeprowadzenia napraw. Wiadomo, iż nową budowlę uroczyście przekraczali szkoccy królowie: w 1425 roku Jakub I, w 1452 roku Jakub II i w 1470 roku Jakub III. W 1456 roku miała zostać naprawiona prowadząca do niego od północy grobla, zaś w 1488 roku powstańcy bronili mostu na kilka dni przed bitwą pod Sauchieburn, w której zginął Jakub III. W 1528 roku młody król Jakub V uciekł spod kurateli możnych w Falkland, aby otrzymać schronienie i ochronę, kiedy przeprawiał się przez rzekę w Stirling. W 1565 roku Maria Stewart uroczyście przejechała przez most w towarzystwie swojego nowego narzeczonego, lorda Darnleya. Jego zamordowanie doprowadziło do serii wypadków w następstwie których arcybiskup Hamilton został powieszony na moście w 1571 roku, pod zarzutem udziału w spisku i za późniejsze wsparcie królowej, która, jak uważano, uczestniczyła w morderstwie męża.
Pod koniec XVI wieku most miał się znajdować w złym stanie. Z tego powodu około 1600 roku przeprowadzono pierwszą jego gruntowną naprawę. W okresie nowożytnym oprócz funkcji gospodarczej, jako źródło stałego dochodu z racji pobierania opłat (np. za przeganianie bydła), wciąż odgrywał istotną rolę militarną. Został obsadzony garnizonem w 1644 roku w trakcie walk polityczno – religijnych, w 1650 roku uroczyście przekroczył go Karol II udający się na koronację, a rok później odegrał rolę w blokowaniu wojsk Olivera Cromwella. W 1715 roku w trakcie powstania jakobickiego Hanowerczycy zajęli most, aby uniemożliwić rebeliantom spotkanie z posiłkami na południu, zaś po bitwie pod Sheriffmuir przez most uciekały niedobitki przegranej strony. Podczas buntu z 1745 roku armia księcia Karola, idąc na południe, została zmuszona do przekroczenia rzeki przez pobliskie bagna w Frew, ponieważ most Stirling był broniony przez wojska rządowe. Gubernator Blakeney, pomimo protestów mieszczan, postanowił wówczas wysadzić w powietrze południową arkadę mostu, przez co w 1746 roku żołnierze Cumberlanda musieli przerzucić drewniane belki przez wyrwę, aby podążać za góralami i uniknąć długiego objazdu. Most naprawiono w 1749 roku, natomiast w 1773 roku usunięto jedną z bram przy wjeździe na przeprawę. Zabytkowa budowla znaczenie utraciła dopiero w 1833 roku, wraz z wybudowaniem nowego mostu na rzece Forth.
Architektura
Most XIII-wieczny najprawdopodobniej był konstrukcją mieszaną, murowano – drewnianą, opartą na ośmiu filarach przerzuconych przez koryto rzeki po północno – wschodniej stronie zamku, w miejscu gdzie rzeka Forth utworzyła zakole. Filary te miały wymiary około 8,4 x 4,2 metry i rozstawione były co około 9 metrów od siebie. Ich usytuowanie było dość nietypowe, gdyż biegły nie w poprzek koryta, ale na linii północny – wschód, południowy – zachód, a więc prawie równolegle do brzegu, co znacznie zwiększało długość przeprawy (umieszczono je pod kątem 60° w stosunku do rzeki i pod kątem 30° do późniejszego średniowiecznego mostu). Być może miało to związek z nieco innym biegiem ówczesnego nurtu rzecznego.
Most późnośredniowieczny zbudowany został około 60 metrów na południe od starszej przeprawy. Otrzymał on dużo krótszą długość (około 82 metry) niż wcześniejsza budowla z racji poprowadzenia go w poprzek nurtu rzecznego na linii wschód – zachód. Składał się on z trzech masywnych filarów na których osadzono cztery profilowane uskokami i sfazowane, półkoliste arkady. Długość każdej z arkad była inna: od 11,6 metrów, 14,6 metra, 16,8 metra do 17 metrów. Każdy z filarów zaopatrzono w ostrogi o średnicy 3,6 metra, przecinające nurt rzeki i osłabiające napór wody na konstrukcję, choć umieszczone były z obu stron. Przypora środkowego filara podwyższona została do wysokości przejazdu, tworząc podstawę gdzie znajdowała się stróżówka lub przestrzeń pomocna w trakcie wymijania gdy na moście znajdowało się zbyt dużo ludzi lub koni. Szerokość przejazdu wynosiła bowiem jedynie 4,6 metra.
Wjazd na most pierwotnie z każdej strony blokowany był murowanymi bramami z żelaznymi kratami, które stanowiły część obrony miasta, a szczególnie kontroli przyjezdnych. W miejscach tych pobierane były opłaty drogowe i opłaty celne za przywóz.
Stan obecny
Relikty pierwszego mostu odkryte zostały w trakcie suszy z 1905 roku i następnie przebadane w latach 1996-1997. Przetrwały z niego trzy filary ukryte w rzecznym mule po północnej stronie mostu późnośredniowiecznego, a kolejne cztery przypuszcza się leżą w głębszej części rzeki po ich wschodniej stronie lub zostały całkowicie zniszczone przez nurt. Most z XV wieku zachował się do dnia dzisiejszego za wyjątkiem bram przegradzających niegdyś wjazd na niego. Nowożytne naprawy widoczne są zwłaszcza w pachach łuku zachodniego przęsła. Obecnie most służy jedynie do przeprawy pieszych i znajduje się pod ochroną Historic Scotland.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Main L., Page R., Stirling Ancient Bridge, „Discovery Excav Scot”, Edinburgh 1997.
Salter M., Medieval Bridges, Malvern 2015.
Strachan R., Old Bridge, Stirling, „Discovery Excav Scot”, Edinburgh 1997.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, Stirlingshire, An Inventory of the Ancient Monuments, volume 2, Edinburgh 1963.