Historia
Osadę w Stanydale wraz z okazałym budynkiem o nieznanym dziś przeznaczeniu wybudowano w okresie neolitu, około 2500–2000 roku p.n.e. Był to okres gdy na szetlandzkie wyspy przybyli pierwsi rolnicy, stojący na wyższym stopniu rozwoju niż wcześniejsze społeczności zbieracko – myśliwskie. Budowla w Stanydale okazała się wyjątkowa dla całego archipelagu. Usytuowana z dala od brzegu morskiego przewyższyła wielkością, skalą i jakością wykonania wszystkie inne konstrukcje wzniesione wówczas na Szetlandach (gdzie nie powstały grobowce na miarę tych wznoszonych np. na Orkadach). Prawdopodobnie użytkowana była także w epoce brązu, około 1000–700 roku p.n.e. lub nawet w okresie żelaza (600–400 p.n.e.).
Architektura
Budowla wzniesiona została na planie podkowy o murach obwodowych średniej grubości aż 3,6 metrów, utworzonych z nieobrobionego, dużego kamienia układanego bez użycia zaprawy (część z głazów dochodziła nawet do 300 kg wagi). Owalna część budynku skierowana została w stronę zachodnią, natomiast „podstawa podkowy” o krótkiej, lekko łukowatej ścianie długości około 10 metrów znalazła się po stronie wschodniej. Całość otrzymała wymiary około 12 x 6 metrów.
Korytarz wejściowy umieszczony był pośrodku ściany wschodniej. Wewnątrz otwierał się on na owalną przestrzeń, po stronie zachodniej urozmaiconą sześcioma trójbocznymi wnękami utworzonymi w murze na głębokość od 0,9 do 1,5 metra. Ich szerokość wynosiła 2,1-2,3 metra. Pośrodku pomieszczenia dwa nieduże otwory w podłodze stanowiły podstawę dla umieszczanych w nich słupów, usytuowanych na dłużej osi budynku. Słupy te z pewnością podtrzymywały konstrukcję dachową (ich relikty zidentyfikowano jako drzewo świerkowe, które nie występowało wówczas na Szetlandach i musiało być importowane, lub znalezione na brzegu, gdzie wyrzucił je prąd ciągnący z Ameryki Północnej). W budynku nie funkcjonowało jedno duże palenisko pośrodku, ale kilka mniejszych rozłożonych po bokach, wzdłuż ścian.
W bliskiej odległości od budowli ze Stanydale umieszczono sześć stojących kamieni, będących prawdopodobnie pozostałościami kręgów z epoki brązu, a w odległości około 45-70 metrów dwa domostwa mieszkalne z okresu neolitu. Kolejne trzy znajdowały się w jeszcze dalszej odległości. Domy były owalne w planie, mierzyły wewnątrz około 9×4 metry przy murach grubych na około 3 metry. Część z domostw przy wejściach posiadała ryzality, być może pełniące rolę ochronną przed wiatrem lub funkcję przedsionka. Jedno z domostw składało się z głównego pomieszczenia, mniejszej komórki naprzeciwko wejścia, dwóch wnęk wbudowanych w ścianę wschodnią i centralnie umieszczonego paleniska.
Budynek z Stanydale łączył cechy neolitycznych budowli świeckich o przeznaczeniu mieszkalnym i gospodarczym oraz budowli sakralnych, zwłaszcza lokalnych grobowców o kształcie pięty (heel-shaped cairns) takich jak np. Isbister, czy też świątyń wznoszonych na terenie Malty (choć w tym przypadku ciężko mówić o bezpośrednim zapożyczeniu). Od zwykłych ówczesnych domów mieszkalnych wyróżniał się wielkością, musiał więc posiadać specjalny status, być może pełniąc rolę auli wodza lub domu do zgromadzeń plemiennych. Za funkcją sakralną przemawiałoby natomiast rozmieszczenie po bokach wielu palenisk, zamiast jednego wspólnego pośrodku pomieszczenia, jak to praktykowano w aulach.
Stan obecny
Tak zwana świątynia z Stanydale zachowała do dnia dzisiejszego pełen obwód murów sięgających około 1-1,5 metra wysokości (zostały one oczywiście częściowo rekonstruowane w trakcie prac badawczych). W jej wnętrzu widoczne są otwory po słupach więźby dachowej oraz wnęki w części zachodniej. W odległości parudziesięciu metrów widoczne są także relikty neolitycznych domostw. Wstęp do kompleksu prehistorycznych zabytków jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Castleden R., Neolithic Britain: New Stone Age sites of England, Scotland and Wales, London 1992.
Noble G., Neolithic Scotland. Timber, Stone, Earth and Fire, Bodmin 2006.
Ritchie A., Shetland. Exploring Scotland’s Heritage, Edinburgh 1997.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume III, inventory of Shetland, Edinburgh 1946.