Historia
Przez większość okresu średniowiecza romański kościół parafialny St Andrews znajdował się w obrębie kompleksu katedralnego, na wschód od osady i późniejszego miasta. Prawdopodobnie otoczenie w XIV wieku katedry i sąsiadujących z nią zabudowań pierścieniem muru obronnego, utrudniło dostęp do fary dla zwykłych mieszkańców, a zarazem spowodowało, iż augustiańscy kanonicy z sąsiedniego klasztoru bardziej zaczęli traktować cały kompleks jako swą własność. Mieszczanie rozwijającego się St Andrews z pewnością mieli duże aspiracje, poczucie własnej wolności i chęć wzniesienia budowli która byłaby architektoniczną ozdobą samego miasta. Dlatego w 1410 roku sir William Lindsay of the Byres podarował parafii dużą działkę na południe od rynku miejskiego, na której w 1412 roku ufundowano nowy kościół. W akcie fundacyjnym zawarto informację, iż przeor i konwent augustiański mieli być odpowiedzialni za budowę prezbiterium, natomiast mieszczanie mieli się zająć korpusem nawowym. Ten ostatni miał posiadać filary, świątynia była więc już od początku planowana jako trójnawowa. Mieszczanie zobowiązali się również do wybudowania przy kościele kaplicy Świętej Trójcy, w ramach podziękowania sir Williamowi za przekazanie terenu pod budowę.
W latach 40-tych XVI wieku kościół Świętej Trójcy stał się głównym ośrodkiem szerzącej się w mieście i całej Szkocji reformacji. Kazania wygłaszał w nim sam John Knox, pierwotnie kapłan katolicki, który później stał się przywódcą szkockiej reformacji, czołowym twórcą narodowego protestanckiego Kościoła Szkocji. W 1559 roku wygłosił on w farze St Andrews tak gorące kazanie, iż podburzony tłum wypadł na miasto i ruszył ku katedrze dewastując symbole dawnego porządku, co ostatecznie przyczyniło się do zniszczenia katedry św. Andrzeja, a rok później do upadku w Szkocji katolicyzmu. Sam kościół Świętej Trójcy jako związany z ruchem reformacyjnym zdołał przetrwać burzliwy okres zamieszek oraz wewnętrznych konfliktów.
W trakcie XVIII wieku budowla, choć pełniła funkcję protestanckiej fary, podupadła i znalazła się w bardzo złym stanie technicznym, opisywanym przez współczesnych jako grożącym zawaleniem. Dlatego w latach 1798 – 1800 kościół został pod nadzorem Jamesa Salisbury i Roberta Balfoura gruntownie przebudowany. Prace prowadzono praktycznie od fundamentów, pozostawiając ze średniowiecznej budowli praktycznie tylko wieżę. Kolejne przekształcenia budowli miały miejsce w latach 1902 – 1909, kiedy to postanowiono budowli przywrócić wygląd stylizowany na gotycki.
Architektura
Kościół zbudowany został w samym środku miasta, w południowej części niedużego rynku, w ten sposób, iż południową elewacją zwrócony był równolegle do jednej z trzech głównych dróg (Southgait) przebiegających przez St Andrews ze wchodu na zachód. Otrzymał w planie kształt krzyża łacińskiego, składającego się z trójnawowego korpusu, transeptu, prezbiterium po stronie wschodniej i wieży po stronie zachodniej. Prezbiterium było przedłużeniem trzech naw korpusu, także miało formę bazylikową, a zakończone było prostą ścianą. Wieża natomiast usytuowana była na przedłużeniu nawy północnej, a nie symetrycznie jako zwieńczenie nawy głównej. Bryłę uzupełniała południowa kruchta, będąca głównym wejściem dla wiernych od strony Southgait.
Wieża wzniesiona została na planie czworoboku o wysokości 22,5 metrów (do poziomu przedpiersia). Przykryta została wysoką, okazałą iglicą, umieszczoną ponad przedpiersiem osadzonym z każdej strony na rzędzie wsporników, natomiast jej przyziemie od wschodu i południa otwarto arkadami na wnętrze korpusu. Elewacje zewnętrzne wieży w większości pozostawiono gładkie, jedynie najwyższą kondygnację z dzwonami oddzielono gzymsem kordonowym. Tam też od zachodu, południa i wschodu przepruto po dwa największe okna, zamknięte trójliściami i zwieńczone ostrołucznymi okapnikami. Po stronie północnej nie było dla nich miejsca, gdyż umieszczony tam został ryzalit mieszczący klatkę schodową, doświetlaną wąskimi szczelinami. Pozostałe, niższe okna wieży były nieco mniejsze, profilowane, zamknięte półkoliście.
Stan obecny
Kościół Świętej Trójcy był pierwszym z grupy dużych, jednorodnych, późnośredniowiecznych szkockich far, które później wzniesiono także w takich miastach jak Haddington, Linlithgow, Perth, czy Stirling. Tym większa szkoda, iż widoczna dzisiaj budowla w dużej części jest konstrukcją nowożytną. Pierwotne, średniowieczne elementy to oprócz wieży jedynie część zachodniej fasady oraz kilka filarów międzynawowych z arkadami. Oryginalne można odróżnić od nowożytnych po ich kolistym w przekroju kształcie i starszej kamieniarce. Ponadto we wnętrzu znajdują się dwie stalle z początku XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brown M., Stevenson K., Medieval St Andrews, Woodbridge 2017.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Owen K., Scott N., Tabraham C., St Andrews castle, cathedral and historic burgh, Edinburgh 2018.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.