Historia
Kościół św. Marii na Skale wzniesiony został na miejscu które już we wczesnym średniowieczu zajmowane było przez zabudowania monastycznej społeczności Culdee. Gdy w latach 40-tych XII wieku ich miejsce zajęli kanonicy augustiańscy, pierwotnie skupieni wokół kościoła św. Regulusa, dla dawnych mnichów którzy odmówili dołączenia do klasztoru augustiańskiego wybudowano właśnie kościół św. Marii.
W latach 1248 – 1249 następcy pierwszych eremitów założyli najstarszą w Szkocji kolegiatę, tworzoną przez zgromadzenie świeckich księży. Była ona miejscem nauki i cieszyła się wsparciem szkockich biskupów oraz władców, lecz przez zgromadzenie sąsiednich augustianów uważana była za groźną rywalkę. Prowadziło to czasami nawet do serii ekskomunik wydawanych przez przeora augustiańskiego (między 1202 a 1216 oraz w 1220 roku), które musiał z ramienia papieża uśmierzać jego legat. Konflikty dotyczyły zwłaszcza wyborów nowych biskupów St Andrew, do których uprawnione były obydwa zgromadzenia. Przykładowo w 1253 roku kapituła augustiańska obrała Roberta de Stuteville, ale papież Innocenty IV uchylił tą decyzję z powodu pominięcia głosów kolegium Culdee od św. Marii.
Na skutek utworzenia kolegiaty, kościół św. Marii na Skale został w drugiej połowie XIII wieku znacznie rozbudowany. Gromadziło się w nim kolegium złożone z prepozyta (pierwszym był niejaki Adam de Malkarviston) oraz sześciu kanoników kolegiackich, choć jeszcze w XIV wieku czasami używano starej nazwy Culdee (Céli Dé). Od ostatniej ćwierci XIII wieku kościół pełnił także rolę kaplicy królewskiej, aż do momentu wybudowania nowej monarszej świątyni na zamku Stirling w 1501 roku. Jako kolegiata funkcjonował do 1559 roku, kiedy wraz z katedrą wpierw spustoszony został przez podburzony reformacyjnymi hasłami tłum, a następnie rozebrany przez earla Moray.
Architektura
Kościół usytuowany był w północno – wschodniej części cypla na którym wzniesiono kompleks katedralny, choć po wzniesieniu w XIV wieku obwodu murów obronnych, znalazł się poza jego pierścieniem. Znajdował się tuż nad skalistymi skarpami opadającymi ku morzu po jego północnej i wschodniej stronie.
Pierwotnie kościół składał się jedynie z romańskiej, salowej nawy na planie prostokąta, pozbawionej jakichkolwiek aneksów, wzmocnionej co najmniej w jednym narożniku przyporą charakterystyczną dla okresu romańskiego i pilastrami pośrodku elewacji. Rozbudowa z drugiej połowy XIII wieku doprowadziła do powstania okazałej budowli na planie krzyża, uzyskanej poprzez dostawienie do starej nawy transeptu z czworoboczną wieżą na przecięciu naw i prostokątnego w planie prezbiterium po stronie wschodniej. Co ciekawe prezbiterium otrzymało dużo większe wymiary niż sama nawa, co poskutkowało odwróceniem proporcji w stosunku do typowego kościoła. Po stronie północnej z prezbiterium sąsiadowała nieduża zakrystia, natomiast w północno – zachodni kąt między nawą a transeptem wstawiona była czworoboczna wieżyczka, zapewne mieszcząca klatkę schodową.
Wnętrze prezbiterium wyłożone było ozdobną posadzką utworzoną z kolorowych płytek. W jego murach utworzone były sedilia, a we wschodniej części na podwyższeniu znajdował się ołtarz główny, oświetlany od wschodu podwójnym oknem. Od strony zewnętrznej prezbiterium wzmacniały przypory, poza stroną północną gdzie mieściła się zakrystia.
Stan obecny
Kościół św. Marii na Skale zniszczony został w trakcie reformacji, lecz widoczne są dziś mury jego fundamentów, odkryte w 1860 roku w czasie budowy pobliskiego fortu artyleryjskiego. Wstęp na ich teren jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brown M., Stevenson K., Medieval St Andrews, Woodbridge 2017.
Barrow G.W., The Kingdom of the Scots: Government, Church and Society from the Eleventh to the Fourteenth Century, Edinburgh, 2003.
Owen K., Scott N., Tabraham C., St Andrews castle, cathedral and historic burgh, Edinburgh 2018.
Salter M., The old parish churches of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.