Historia
Budowa kościoła rozpoczęła się w 1450 roku, wraz z ufundowaniem przez biskupa Jamesa Kennedy kolegium św. Zbawiciela (Salwatora), należącego do najstarszego w Szkocji uniwersytetu w St Andrews (założonego w 1413 roku). Jego budowę zakończono w 1460 roku, kiedy to dokonano uroczystej konsekracji. Pierwotną funkcję kolegiata przestała pełnić wraz ze zwycięstwem w Szkocji reformacji. W 1563 roku umieszczono w niej sąd, działający aż do połowy XVIII wieku. W latach 1759 – 1761 kościół został naprawiony i przywrócony do funkcji sakralnych dla parafii św. Leonarda. Pomimo tego w 1773 roku uznano, iż znajdujące się w złym stanie sklepienie grozi zawaleniem, co doprowadziło do jego usunięcia. Gruntowną renowację zabytku przeprowadzono w połowie XIX wieku, kiedy to między innymi dobudowano do kościoła od północy krużganek na miejscu starszych zabudowań, zaś od 1904 roku kolegiata św. Zbawiciela ponownie zaczęła pełnić rolę kaplicy uniwersyteckiej.
Architektura
Kolegiatę usytuowano w centralnej części lokacyjnego miasta, z elewacją południową zwróconą ku North Street, jednej z głównych dróg przebiegających przez St Andrews ze wschodu na zachód. Wzniesiono ją jako budowlę jednonawową, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium (32,6 x 8,5 metra), siedmioprzęsłową, zakończoną na wschodzie wielobocznym zamknięciem (pięć boków ośmioboku). Do elewacji zachodniej dostawiono niesymetrycznie czworoboczną wieżę, przesuniętą ku południowi, tak że wystawała poza mur południowy korpusu i jednocześnie dopasowana była do ukośnie umieszczonej przypory południowo – zachodniej korpusu. Zastosowany w St Andrews układ jednonawowej świątyni z wielobocznym zamknięciem był jednym z pierwszych w Szkocji, rzadko także występował w Anglii (Lady Chapel w katedrze w Lichfield, czy też kościół św. Michała w Coventry), popularny był natomiast we Francji.
Kolegiata wzmocniona została regularnie rozstawionymi, wysokimi, uskokowymi przyporami od południa i wschodu, a także jedną przyporą w narożniku północno – zachodnim. Pozostała część elewacji północnej była pozbawiona szkarp, zapewne z powodu usytuowania tam innych zabudowań kolegium. Każda z przypór mniej więcej w połowie wysokości ozdobiona została baldachimem i wspornikiem mającym podtrzymywać umieszczoną we wnęce figurę. Podobne dwa baldachimy osadzono także na południowej ścianie wieży, tuż ponad portalem wejściowym. Wszystkie przypory ponadto zwieńczone zostały sterczynami, zaś przestrzeń pomiędzy nimi prawie w całości wypełniły duże, ostrołucznie zamknięte okna z maswerkami (przy czym centralne okno apsydy było większe niż pozostałe). Nad nimi poprowadzony został rząd konsol podtrzymujących przedpiersie, na dole natomiast cokół (identyczny na ścianach i na przyporach). Elewacje wieży w większości przepruto małymi szczelinami doświetlającymi, za wyjątkiem najwyższej kondygnacji dzwonnej, która otrzymała charakterystyczne, bardzo wysokie podwójne przeźrocza zwieńczone trójliśćmi.
Główne wejście do kościoła umieszczono od południa na wysokości drugiego od zachodu przęsła, w podsklepionej kruchcie utworzonej pomiędzy dwoma przyporami. Jej zewnętrzna arkada otrzymała formę lekko ostrołuczną, zaś wewnętrzny portal wieloboczne zwieńczenie, kształt popularny w Szkocji od drugiej ćwierci XV wieku (np. zamek Borthwick, kościół joannitów w Torphichen). Portal w wieży prowadził do sklepionego kolebkowo przelotowego przejścia w przyziemiu, którym osiągało się dziedziniec kolegium. Jego zabudowania połączone były z kościołem także wejściem północnym na wysokości drugiego przęsła od wschodu, a dwa okna drugiego piętra budynków otwarte były na wnętrze korpusu świątyni. Prawdopodobnie mieściła się tam zakrystia w przyziemiu oraz skarbczyk na piętrze.
Wnętrze kolegiaty pierwotnie przedzielone było lektorium, być może umieszczonym na granicy czwartego i piątego przęsła od wschodu. W takim wypadku jednak stalle zasłaniałyby nagrobek w czwartym przęśle, możliwe wiec, iż lektorium znajdowało się między trzecim a czwartym przęsłem od wschodu. Całość świątyni przykrywało sklepienie, prawdopodobnie była to popularna w późnośredniowiecznej Szkocji ostrołuczna kolebka, być może udekorowana nałożonymi na nią czwórdzielnymi żebrami, podobnie jak w kruchcie południowej. Przypuszczalnie też dwa zachodnie przęsła kolegiaty wypełnione były emporą.
Stan obecny
Kościół św. Zbawiciela w odróżnieniu od wielu innych średniowiecznych zabytków St Andrews przetrwał do dnia dzisiejszego w dość dobrym stanie, choć nie uniknął pomniejszych przekształceń oraz zniszczeń w okresie nowożytnym. Odtworzone musiało być zwieńczenie wieży (prawdopodobnie zniszczonej w czasie oblężenia zamku w 1546 roku), sterczyny na przyporach oraz maswerki w oknach, bezpowrotnie zaś przepadło rozebrane sklepienie korpusu. Przetrwał natomiast wspaniały późnogotycki grobowiec fundatora kolegiaty umieszczony w ścianie północnej, choć uszkodziło go spadające sklepienie i erozja.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brown M., Stevenson K., Medieval St Andrews, Woodbridge 2017.
Fawcett R., Medieval abbeys and churches of Fife: a heritage guide, Glenrothes 1996.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 3, Edinburgh 1897.
Owen K., Scott N., Tabraham C., St Andrews castle, cathedral and historic burgh, Edinburgh 2018.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.