Historia
Teren przyszłego St Andrews, pierwotnie zwanego Kinrimund lub Kilrimont (Cennrigmonaid) zasiedlony był już w IV wieku n.e. Pierwsze wzmianki o chrześcijańskiej społeczności pojawiły się w pierwszej połowie VIII wieku, wraz ze śmiercią w 747 roku miejscowego opata Túathalána. Być może około 732 roku wygnany biskup Acca z Hexham złożył w Kinrimund doczesne szczątki św. Andrzeja. Ich późniejszy kult doprowadził do rozwoju ruchu pielgrzymkowego, a przybywający do Kinrimund pokutnicy i pielgrzymi do wzrostu dochodów. Dzięki temu do połowy IX wieku osada stała się głównym ośrodkiem szkockiego Kościoła, którą to pozycję utrzymała do końca średniowiecza. Wzmianki o miejscowych biskupach Szkocji zaczęły się pojawiać w X wieku, co wskazywałoby na ich wiodącą w kraju rolę, choć oficjalnie arcybiskupstwem St Andrews zostało dopiero w 1472 roku. Potwierdzeniem znaczenia Kinrimund był fakt, iż w 943 roku król Konstantyn po abdykacji wstąpił w szeregi tamtejszej monastycznej społeczności.
Około 1140 roku król Dawid I zezwolił na ufundowanie kościelnego miasta (burgh) Kinrimund, przyczyniając się do szybkiego rozwoju dawnej osady, po raz pierwszy nazwanej St Andrews w dokumencie z 1189 roku. Co więcej w 1144 roku pierwotna społeczność chrześcijańska z St Andrews zastąpiona została prężniej działającymi augustiańskimi kanonikami. Założyli oni kapitułę katedralną, początkowo skupioną przy kościele św. Regulusa z końca XI wieku. W 1160 roku biskup Arnold przy wsparciu Malcolma IV postanowił rozpocząć budowę nowej, bardziej okazałej katedry, planowanej na skalę niespotykaną dotąd w Szkocji. Z pewnością miał on doświadczenie w nadzorowaniu dużych prac, gdyż wcześniej przewodził opactwu Kelso, gdzie budowę rozpoczęto około 1128 roku. Choć Arnold zmarł już w 1163 roku, rozpoczęte prace trwały przy zmieniających się władcach i trendach architektonicznych przez kolejne sto lat.
W 1202 roku prace budowlane przy katedrze nie były jeszcze zaawansowane, gdyż zmarły biskup Roger Beaumont musiał zostać pochowany w kościele św. Regulusa. Dopiero jego następca, biskup Malvoisin, jako pierwszy złożony został w 1238 roku w nowej świątyni, co wskazywałoby na ukończenie przynajmniej jej prezbiterialnej części. W latach 70-tych XIII wieku, w czasie końcowych prac nad zachodnią częścią olbrzymiego korpusu nawowego, uszkodziła go silna wichura. Wydarzenie to oraz wybuch pod koniec tamtego stulecia pierwszej wojny o szkocką niepodległość spowodowały przedłużenie prac budowlanych (w 1296 roku Edward I nakazał rozebrać ołowiany dach katedry w celu zdobycia funduszy na oblężenie zamku Stirling). Ostatecznie uroczystą konsekrację przeprowadzono w 1318 roku, przy udziale zwycięskiego króla Roberta I, siedmiu biskupów, piętnastu opatów oraz wielu rycerzy.
W 1378 roku świątynię spustoszył pożar, zaś w 1410 roku zawaleniu uległo w trakcie kolejnej burzy południowe ramię jej transeptu (uszkadzając przy okazji dormitorium i kapitularz), co wymagało podjęcia kolejnych prac budowlanych. Przeor Stephen Pay do 1386 roku wydał 2200 marek na naprawę dachów i dwóch filarów, następnie naprawy prowadzono za przeora Roberta de Montrose i na przełomie XIV i XV wieku za Jamesa Biseta (1394 – 1416). Ten ostatni oraz jego następca, James de Haldenstone (1418 – 1443), mieli wyposażyć katedrę w nowe, wspaniałe wyposażenie (stalle, lektorium) oraz przebudować wschodnią ścianę szczytową. Wraz z katedrą prowadzono także rozbudowę sąsiedniego klasztoru augustiańskiego, podlegającego na przestrzeni XII-XIV wieku ciągłym zmianom. Za przeora Johna White (1236 – 1258) ukończone miało zostać dormitorium, refektarz i sala dla gości, a około 1270 roku przeor John z Haddington dobudować miał dla siebie pomieszczenia mieszkalne. W chwili konsekracji katedry budowa bądź przebudowa klasztoru nie była jeszcze ukończona. Wiadomo, iż biskup William de Lamberton przed 1321 rokiem powiększył kapitularz, a przeor William z Lothian w okresie 1340 – 1354 zadaszył ponownie dormitorium, jakąś wschodnią komnatę, część krużganków i kilka innych budynków. Część z nich ulec miała zniszczeniom w trakcie wspomnianego pożaru z 1378 roku.
Kres katedrze przyniosła reformacja. W 1559 roku jej duchowy przywódca, John Knox, wygłosił w kościele Świętej Trójcy żarliwe przemówienie, przez które podburzony tłum ruszył w miasto obalać fizyczne przejawy dawnego porządku. Wdarto się między innymi do katedry, rozgrabiono jej bogate wyposażenie i zniszczono wnętrza. Ówczesny arcybiskup i kardynał John Hamilton pogodził się z nieuniknionym, porzucając najokazalszą budowlę królestwa. Do 1561 roku rozebrano jej cenne ołowiane dachy, a mury zaczęto traktować jako darmowy materiał budowlany, przyczyniając się do szybkiego popadnięcia w całkowitą ruinę. Na miejscu dawnych krużganków wzniesiono nowożytną rezydencję, choć pozwolono ostatnim augustianom pozostać w dawnym klasztorze pod przewodnictwem przeora komendatoryjnego, lorda Jamesa Stewarta.
Architektura
Kompleks katedralny usytuowano na cyplu lądu, który od północy i wschodu ograniczony był skalistym wybrzeżem i wodami Morza Północnego, natomiast od zachodu sąsiadował z miastem i królewskim zamkiem. Dodatkowo od południa i wschodu zakolem otaczał St Andrews strumień Kinness Burn, znajdujący ujście do morza w niedalekiej odległości od katedry. Obszar cypla zajmowany był oprócz kościoła katedralnego przez stary kościół Świętej Trójcy, kościół św. Marii na Skale, kościół św. Andrzeja, kościół św. Piotra, kościół św. Leonarda wraz ze szpitalem, kościół św. Regulusa i augustiańskie zabudowania klasztorne z trzema skrzydłami klauzury i nieco dalej umieszczoną infirmerią, pomieszczeniami dla gości, zabudowaniami gospodarczymi oraz rezydencją przeora. Przez teren katedralny przepływał nawet sztuczny kanał napędzający klasztorne młyny. Całość (oprócz kościoła św. Marii) otoczona była murem obronnym wzmocnionym dość regularnie rozstawionymi basztami.
Katedrę zaplanowano jako olbrzymią budowlę na planie krzyża łacińskiego o szerokości korpusu 19,2 metra i długości całości aż około 140 metrów. Był to więc najdłuższy kościół w Szkocji, porównywalny z największymi katedrami angielskimi (katedra w Yorku osiągnęła 158 metrów długości, a katedra w Durham około 150 metrów), choć po zawaleniu fasady około 1272 roku skrócono go od zachodu o dwa przęsła, do około 109 metrów długości. Katedra powstawała w okresie przejścia z romanizmu (półkoliście zamknięte okna w części wschodniej i środkowej świątyni) do gotyku (ostrołuczne okna dzielone laskowaniem o kształcie litery Y w części zachodniej kościoła), otrzymała jednak wyjątkowo jednorodny jak na tak długi okres budowy kształt, zaś zmiany stylistyczne znalazły swoje odbicie głównie w detalach architektonicznych.
Kościół katedralny ostatecznie składał się z dwunastoprzęsłowego korpusu o trzech nawach wzniesionych w systemie bazylikowym, a więc z nawą główną wyższą niż nawy boczne i oświetlaną własnymi oknami. Po stronie wschodniej korpus sąsiadował z transeptem, którego każde z ramion otrzymało trzy przęsła długości i które od wschodu zaopatrzono w kaplice boczne, po trzy przy każdym ramieniu. Nad przecięciem naw umieszczono czworoboczną wieżę, zwieńczoną wysokim dachem stożkowym. Wschodnią część katedry stanowił sześcioprzęsłowy chór o trzech nawach, zamknięty na przedłużeniu nawy głównej trójprzęsłowym sanktuarium, jednym (zachodnim) przęsłem wtopionym w część chórową (na zewnątrz wystawał on więc dwoma przęsłami). Wszystkie zewnętrzne elewacje budowli wzmocnione zostały lizeno – przyporami, pomiędzy którymi przebito okna.
Główne, procesyjne wejście do katedry umieszczono w fasadzie po stronie zachodniej. Była ona flankowana przez dwie smukłe, wieloboczne wieżyczki, poprzedzone na całej szerokości kościoła kruchtą, wysokością dorównującą nawom bocznym. Po pożarze z 1378 roku fasada została przebudowa. Utworzono wówczas dwa poziomy dużych, ostrołucznych i profilowanych okien, osadzonych ponad rzędem ślepych arkad. Prawdopodobnie kruchtę wówczas usunięto, zaś ściany zachodnie naw bocznych ozdobiono dwoma rzędami ślepych arkad, podobnych jak w nawie głównej. Flankowały one duży, ostrołucznie zamknięty portal, o uskokowej archiwolcie i kolumienkach wsadzonych w uskoki po bokach przejścia. Charakterystycznym elementem była prosta ściana wybiegająca z południowo – zachodniego narożnika fasady, zwieńczona na krańcu małą wieżyczką. Była to pozostałość po zawalonej około 1272 roku zachodniej części katedry, skróconej następnie o dwa przęsła.
Wschodnia elewacja katedry, podobnie jak zachodnia, flankowana była dwoma wieżyczkami. Przestrzeń pomiędzy nimi pierwotnie podzielona była na trzy rzędy okien o półkolistych zamknięciach, jednak po pożarze z 1378 roku przebudowano ją, zastępując dwa górne rzędy jednym dużym oknem ostrołucznym, o takim samym ostrolucznym okapniku od strony zewnętrznej, podtrzymywanym przez dwie rzeźbione konsole.
Wejście do katedry służące codziennemu użytkowi ludzi świeckich znajdowało się mniej więcej w połowie długości nawy północnej (szóste przęsło od zachodu). W okresie gotyku zostało ono poprzedzone kruchtą. Kolejne dwa portale, przeznaczone do użytku augustiańskich kanoników, znajdowały się w zachodniej i wschodniej części nawy południowej, gdzie skomunikowane były z krużgankiem, a więc i pobliskimi skrzydłami wschodnim i zachodnim klasztoru. Komunikację ułatwiał także północny portal w transepcie, portal w południowej nawie chóru oraz przejście prowadzące z piętra skrzydła wschodniego, łączące dormitorium z transeptem.
Wnętrze nawy głównej korpusu i chóru podzielone zostało przez budowniczych na trzy poziomy. Najniższy stanowiły wysokie, ostrołuczne, profilowane arkady. Oparte były one na masywnych filarach, profilowanych ośmioma półwałkami (czterema większymi w narożnikach i czterema mniejszymi pomiędzy nimi). Środkowy poziom tworzyły dwudzielne, niezwykle wysokie przeźrocza triforium (obniżone w korpusie nawowym), a następnie najwyższy okna clerestorium. Na wysokości drugiej i trzeciej kondygnacji w grubości muru poprowadzono korytarze, tworzące galerie którymi można było przejść wzdłuż całej katedry. Prezbiterium nad nawą główną przykryto sklepieniem krzyżowym z żebrami opadającymi na smukłe służki, biegnące na granicy przęseł pomiędzy oknami i przeźroczami, a następnie po filarach międzynawowych sięgające poziomu posadzki. Założenie sklepienia nad wschodnią częścią katedry było rzadko spotykane na terenie Szkocji, co świadczyło zapewne o dużych aspiracjach miejscowych biskupów. Sklepione były krzyżowo także nawy boczne prezbiterium oraz nawy boczne korpusu, natomiast nawa główna korpusu przypuszczalnie przykryta była drewnianą kolebką lub otwartą więźbą dachową, choć nie ma co do tego pewności.
Wnętrze nawy głównej chóru wydzielone było drewnianymi przegrodami utworzonymi od północy i południa przez tylne części siedzisk kanoników. Część zachodnią stanowiło lektorium z umieszczonym pośrodku wejściem, niedostępnym dla ludzi świeckich. Także wschodnia część nawy głównej chóru na wysokości granicy między czwartym a piątym przęsłem zamknięta była przegrodą, przy której znajdował się główny ołtarz. Za nim, dalej na wschodzie w jednonawowym sanktuarium znajdował się relikwiarz św. Andrzeja. Otaczały go umieszczone na najniższym poziomie trzech wewnętrznych elewacji wnęki, o półkolistych, przenikających się arkadach (podobne arkady znajdowały się także w transepcie). Nad nimi, na miejscu w którym w korpusie i nawie głównej chóru znajdowały się arkady międzynawowe, przebito wysokie, półkoliście zamknięte okna, wyżej podobne lecz krótsze okna odpowiadające przeźroczom triforium, a na samej górze trzeci rząd okien równych z poziomem clerestorium.
Zabudowania klasztorne augustianów znajdowały się po południowej stronie korpusu nawowego i transeptu, gdzie tworzyły kompleks zgodny z klasycznym układem benedyktyńskim. Składały się więc z trzech skrzydeł, które łącznie z katedrą otaczały wraz z krużgankami kwadratowy w planie wirydarz o wymiarach 48 x 48 metrów, jeden z największych na terenie Szkocji. Krużganki oprócz funkcji komunikacyjnej i ochrony przed niepogodą były także miejscem do nauki i kontemplacji, czemu służyły między innymi półki ścienne umieszczono w północno – wschodnim narożniku.
Najważniejszym skrzydłem klasztoru był ciąg wschodni zabudowań, wysunięty sporo ku południowi poza obrys czworoboku zabudowań. Tuż obok południowego ramienia transeptu w przyziemiu znajdował się korytarz wiodący z krużganka na wschodnie tereny przy katedrze. Pełnił on także rolę rozmównicy, jedynego miejsca gdzie bracia mogli do woli rozmawiać. Za nim mieścił się kapitularz, czyli miejsce zgromadzeń, zebrań i narad kapituły katedralnej oraz kanoników pod przewodnictwem przeora, dostępny przez wczesnogotycki portal flankowany dwoma ostrołucznymi przeźroczami dzielonymi środkowymi laskami. Składał się on początkowo z trójprzęsłowej sali ze sklepieniem podtrzymywanym przez cztery filary. Po przebudowie z około 1313 – 1321 roku salę tą przekształcono w przedsionek, a właściwy kapitularz wzniesiono po wschodniej stronie, jako podłużną i wysoką, prostokątną w planie budowlę, przykrytą sklepieniem krzyżowo – żebrowym, z trzema elewacjami oświetlanymi okazałymi ostrołucznymi oknami. W jej wnętrzu kanonicy siadali na przyściennych sediliach o trójlistnych zwieńczeniach, z których najbardziej ozdobne, zamknięte prawdopodobnie wieloma półokrągłymi łukami, umieszczono pośrodku ściany wschodniej. Dalsza część skrzydła wschodniego wypełniona była w przyziemiu średniej wielkości dwunawową salą, następnie wąskim pomieszczeniem ze schodami na piętro i długą, dwunawową, podsklepioną salą, prawdopodobnie pełniącą rolę kalefaktorium. W pewnym oddaleniu usytuowany był budynek latryn, położony prostopadle dłuższymi bokami do skrzydła. Bezpośrednio łączył się on ze skrzydłem wschodnim jedynie na poziomie piętra, w celu umożliwienia przejścia z potrzebą z sąsiedniego dormitorium.
Skrzydło południowe na całej długości mieściło dwie kondygnacje. Niższa zajmowana była na wschodzie prze kwadratową salę ze sklepieniem opartym na centralnym filarze, dalej duże pomieszczenie o aż trzech nawach i sześciu przęsłach długości oraz kolejne mniejsze pomieszczenie na zachodzie. Prawdopodobnie wszystkie one pełniły rolę pomocniczą i gospodarczą jako spiżarnie i piwniczki na jedzenie i trunki, skąd żywność wnoszono na górę, gdzie znajdował się refektarz oraz zapewne kuchnia. Skrzydło zachodnie w okresie średniowiecza pełniło wiele funkcji. Także mieściło dwie kondygnacje z których dolna była przykryta sklepieniami. Górna mogła między innymi pełnić rolę mieszkalną dla zastępcy przeora.
XIV-wieczny mur obronny wokół katedralnego kompleksu otrzymał około 1000 metrów długości, 0,9 metra grubości i około 6 metrów wysokości. Wzmocniony był łącznie 16 basztami, z których ostatecznie dwie miały formę czworoboczną, a reszta cylindryczną (cylindryczne dobudowane zostały później, w pierwszej ćwierci XVI wieku). W jego obręb wiodły aż cztery bramy. Główny wjazd stanowiła brama Pends Gate, wzniesiona w drugiej połowie XIV wieku po zachodniej stronie katedry. Miała ona formę mocno wydłużonego, niskiego budynku bramnego, z dwoma dużymi portalami o ostrołucznych i profilowanych ościeżach. Cztery przęsła jego przejazdu po wzmocnieniu od zewnątrz przyporami, przykryte zostały sklepieniem gwiaździstym.
Stan obecny
Katedra w St Andrews była największą i najwspanialszą budowlą sakralną średniowiecznej Szkocji, tworzącą wraz z pobliskimi zabudowaniami i obwarowaniami imponujący kompleks. Jej forma zainspirowała i wpłynęła na wiele innych budowli w Szkocji (opactwo w Jedburgh, opactwo Arbroath) oraz północnej Anglii (opactwo Hexham, klasztor Lanercost). Tym większa strata, iż do czasów współczesnych przetrwała jedynie we fragmentach. Zachowała się tylko wschodnia ściana prezbiterium flankowana dwoma wieżyczkami, część południowego ramienia transeptu (głównie jego ściana zachodnia), mur nawy południowej oraz część fasady zachodniej kościoła z jedną wieżyczką, portalem, rzędem ślepych arkad i jednym pozbawionym maswerku oknem. W stanie ruiny znajdują się również przyległe zabudowania klasztorne, choć obejrzeć można podsklepione (częściowo rekonstruowane) przyziemie skrzydła południowego i część wschodniego. Na sporej części obwodu, zwłaszcza od strony morza, zachował się mur obronny i jego 13 baszt.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brown M., Stevenson K., Medieval St Andrews, Woodbridge 2017.
Fawcett R., Scottish Cathedrals, London 1997.
MacGibbon D., Ross T., The ecclesiastical architecture of Scotland from the earliest Christian times to the seventeenth century, t. 2, Edinburgh 1896.
Owen K., Scott N., Tabraham C., St Andrews castle, cathedral and historic burgh, Edinburgh 2018.
Salter M., Medieval abbeys and cathedrals of Scotland, Malvern 2011.