Historia
Zamek Skipness zbudowany został w pierwszej połowie XIII wieku, w czasach gdy kontrolę nad zachodnimi wyspami Szkocji sprawowali jeszcze Norwegowie. Powstał w ważnym strategicznie miejscu kontrolującym ruch morski, zapewne z inicjatywy miejscowego lorda Sween (Suibhne) lub jego syna Dugalda. Ten ostatni w 1261 roku podarował kaplicę św. Kolumbana w Schepehinche (Skipness) zakonnikom z opactwa Paisley, co było pierwszą wzmianką o zamku w źródłach pisanych. W następnym roku król Aleksander III przekazać miał zamek Walterowi Stewartowi, earlowi Menteith, choć do faktycznego przejęcia warowni najpewniej doszło dopiero po bitwie pod Largs w 1263 roku, po której pokonany Haakon IV utracił wpływy w regionie Argyll. Przejście zachodnich wysp w obręb granic Królestwa Szkocji potwierdzone zostało w 1266 roku przez następcę Haakona, króla Magnusa VI, traktatem podpisanym w Perth.
Od końca XIII wieku Skipness znajdowało się w posiadaniu klanu MacDonaldów, których czołowi przedstawiciele byli w posiadaniu tytułu lordów Isles. Na przełomie XIII i XIV wieku dokonali oni rozbudowy zamku, zapewne za zgodą Anglików, których byli sojusznikami w prowadzonej od 1296 roku tzw. pierwszej wojnie o szkocką niepodległość i lokalnych walkach z klanem MacDougallów z Lorn. W ich trakcie zmienili stronę konfliktu i przeszli do obozu stronnictwa Roberta Bruce, co pozwoliło im utrzymać Skipness wraz z całym Argyll aż do końca XV wieku. Sam zamek zapewne nie brał udziału w ówczesnych działaniach wojennych z Anglikami, z racji zbyt odległego położenia.
W ciągu XIV i XV wieku MacDonaldowie urośli na terenie zachodnich wysp Szkocji w znaczną siłę, konkurującą nawet z władzą królewską. Złamała ją dopiero kampania Jakuba IV pod koniec XV wieku, skierowana przeciwko Johnowi MacDonaldowi, lordowi Isles. Wraz z podporządkowaniem jego ziem i konfiskatą majątku w 1493 roku, Skipness przeszło na własność szkockiej domeny królewskiej, a następnie, po krótkim posiadaniu przez sir Duncana Forestera, w 1502 roku z nadania władcy przypadło Archibaldowi Campbellowi, drugiemu earlowi Argyll. Campbellowie przeprowadzili kolejną znaczną rozbudowę zamku, między innymi wznosząc na początku XVI wieku na miejscu części starszych zabudowań nową wieżę mieszkalną.
W niespokojnym dla Szkocji XVII wieku, zamek jako siedziba proparlamentarnych Campbellów, był co najmniej dwukrotnie zagrożony. Wpierw w 1646 roku, gdy półwysep Kintyre najechany został przez irlandzkiego, rojalistycznego generała Alasdaira MacColla, lecz utrzymał się aż do czasu jego porażki pod Rhunahaorine Moss. Po raz kolejny w 1685 roku w trakcie powstania Argylla, Archibalda Campbella, który bezskutecznie próbował obalić władzę Jakuba VII. Także ten konflikt Skipness przetrwało bez większych szkód i funkcjonowało aż do momentu opuszczenia z powodu zbyt skromnych warunków mieszkaniowych na początku XVIII wieku. Pomimo późniejszego przekształcenia na gospodarstwo rolne, zamek zdołał dotrwać do pierwszych prac renowacyjnych w XIX wieku.
Architektura
Zamek zbudowany został na wschodnim wybrzeżu półwyspu Kintyre, naprzeciwko cieśniny oddzielającej go od wyspy Arran. Wzniesiono go na płaskim terenie pozbawionym większych przeszkód naturalnych, dlatego pierwotne, zapewne owalne w planie założenie, musiało w całości zostać otoczone przekopem i ziemnym wałem, prawdopodobnie zwieńczonym częstokołem lub podobną formą drewnianych obwarowań. W odległości około 180 metrów po stronie zachodniej, w zagłębieniu terenu przepływał strumień, który być może napełniał przekop wodą.
Najstarszym murowanym elementem zamku był prostokątny w planie budynek auli (ang. hall house) usytuowany w północnej części założenia. Nie był on powiązany z drewniano – ziemnymi obwarowaniami, stał oddzielony od nich wolną przestrzenią, z obszernym dziedzińcem po stronie południowej. W planie otrzymał wymiary 17,1 x 11,1 metrów, z masywnymi murami grubymi na 2,1 metra, posadowionymi na cokole o wysokości 1,5 metra, mieszczącymi trzy kondygnacje: gospodarczą piwnicę oraz dwa piętra mieszkalne. Żadne z nich nie było podsklepione, wszystkie rozdzielały drewniane stropy z belkami ułożonymi na odsadzce muru. Budynek najpewniej przykrywał dwuspadowy dach oparty na dwóch szczytach, otoczony przez chodnik straży poprowadzony po koronie szerokich murów. Wejście przypuszczalnie znajdowało się na południu (od strony dziedzińca), skąd wiodło w dół do piwnicy oraz w górę za pomocą zewnętrznych, drewnianych schodów. Oświetlenie wyższych kondygnacji prawdopodobnie zapewniały pojedyncze lancetowate okna w krótszych ścianach szczytowych, jedno lub dwa okna od północy i nieznana liczba okien zwrócona na podwórzec. Istnieją przypuszczenia, iż były one zamykane drewnianymi okiennicami, a niektóre przeszklone. Wewnątrz w najniższej kondygnacji mieściła się studnia, na piętrze zaś w grubości muru narożnika północno – zachodniego mała komora z latryną. Być może w ścianie południowej pierwotnie znajdował się kominek.
Podobnie jak aula, wolnostojący był także drugi murowany budynek pełniący rolę kaplicy, położony w południowo – zachodniej części dziedzińca, w oddaleniu około 18 metrów od auli. Ponadto na dziedzińcu znajdowały się liczne inne, mniejsze zabudowania drewniane i szachulcowe, zapewne o charakterze gospodarczym i pomocniczym. Kaplica była prostą budowlą salową na planie prostokąta o wymiarach około 19 x 7,9 metra i murach grubości 1,1 metra, nie posiadającą wydzielonego zewnętrznie prezbiterium i oświetlaną małymi, półkoliście zamkniętymi oknami o rozglifieniach skierowanych do wnętrza.
Na skutek przebudowy z przełomu XIII i XIV wieku dziedziniec zamku o wymiarach około 33 x 20 metrów otoczony został kamiennym murem obronnym, tworzącym w planie kształt nieco nieregularnego czworoboku z dłuższymi kurtynami na linii północ – południe. Otrzymały one znaczną grubość od 1,8 do 2,4 metra, szeroki cokół na całym obwodzie i około 10,7 metrów wysokości. W ich koronie poprowadzony był chodnik dla obrońców, zabezpieczony przedpiersiem z krenelażem. Dwie kurtyny murów (południowa i wschodnia) stanowiły zarazem zewnętrzne ściany dla podłużnych budynków (z których południowy wchłonął starszą kaplicę, przebudowaną i zastąpioną położonym poza zamkiem kościołem), trzecią zaś kurtynę (północną) w dużej części wypełniał stary budynek auli. W XIV wieku od zachodu sąsiadował on narożnikiem z czworoboczną wieżą latrynową, wysuniętą całą objętością w stronę przekopu. Północno – wschodni narożnik zajmowała kolejna, choć dużo mniejsza wieża czworoboczna, zaś narożnik południowo – wschodni został ryzalitowo wysunięty poza obrys czworoboku zamku, pełniąc rolę flankującą dla skrzydła wschodniego. Kurtyna zachodnia zamku pierwotnie jako jedyna nie była zastawiona od wewnątrz zabudowaniami, o czym świadczyły przebite w murze cztery strzelnice (skrajna południowa znajdowała się już wewnątrz skrzydła południowego). Utworzono je w głębokich, ostrołucznie zamkniętych wnękach, na poziomie pierwszego piętra, musiały więc być dostępne za pomocą drewnianego ganku. Każda miała formę krzyża z krótkim ramieniem poziomym, rozglifionego do wnętrza za wyjątkiem małego trójkątnego fragmentu u podstawy otworu, rozglifionego także na zewnątrz.
Brama do XIV-wiecznego zamku znajdowała się w kurtynie południowej, w płytkim ryzalicie (który poszerzał mur do około 3 metrów grubości) wysuniętym ze skrzydła południowego. Przejazd bramny zaczynał się w ostrołucznie zwieńczonym portalu o szerokości 2,7 metra, który zamykany był dwuskrzydłowymi, blokowanymi ryglem wrotami oraz broną. Ta ostatnia obsługiwana była z pomieszczenia na piętrze (o wymiarach 4,3 x 1,2 metra i wysokości około 3 metrów do poziomu sklepienia), w stronę dziedzińca zwróconego dwoma ostrołucznymi arkadami podpieranymi przez piaskowcowe, czworoboczne filary, a w stronę przedpola dwoma krzyżowymi otworami strzeleckimi (pierwotnie być może gankiem hurdycji). Dwa dodatkowe otwory strzeleckie przeprute zostały w wąskich bocznych ścianach ryzalitu. Poza główną bramą na zamku funkcjonowała także furta wypadowa w pobliżu narożnika północno – wschodniego. Prawdopodobnie chroniona była ona gankiem hurdycji z poziomu pierwszego piętra.
Wschodnia, wysunięta ryzalitowo z bryły zamku część skrzydła południowego, prawdopodobnie mieściła wewnątrz przyziemia oddzielne pomieszczenie, przykryte drewnianym stropem osadzonym na kamiennych wspornikach. W południowym murze znajdował się wlot na wodę, co wskazywałoby na umieszczenie tam kuchni. Od zewnątrz wlot ten zaopatrzony był w wystający kamienny zbiornik do którego mogła być z wozów lub beczek wlewana woda. W celu wygodniejszego ich ustawienia cokół budynku na tym odcinku został pominięty. Pomieszczenie po zachodniej stronie przypuszczalnej kuchni także nie było podsklepione. Jego strop osadzono na odsadzce utworzonej przez koronę starszego muru pozostałego po dawnej kaplicy. Piętro skrzydła mieściło dużą komnatę o wymiarach 15,2 x 6 metrów, najpewniej główną aulę XIV-wiecznego zamku. Oświetlały ją od południa trzy wąskie, szczelinowe otwory, podobne do tych w ścianie północnej i wschodniej ryzalitu kuchennego, ale wyposażone we wnękach w boczne siedziska. Dodatkowo w krótkim murze północnym ryzalitu znalazła się komora z latryną, później zamurowana, zapewne z obawy przed osłabieniem konstrukcji z powodu schodów poprowadzonych powyżej w grubości muru. Północna ściana skrzydła zapewne zawierała kominek ogrzewający aulę, mieścić się tam także musiało główne wejście z dziedzińca. Zachodnią część skrzydła południowego wypełniało mniejsze pomieszczenie doświetlane od zachodu i południa. Z niego najpewniej dostępna była izba straży w ryzalicie nad bramą. Nad pierwszym piętrem w murze południowym i wschodnim skrzydła znajdował się rząd otworów, prawdopodobnie strzeleckich, nie wiadomo jednak czy kondygnacja ta była zadaszona, czy też strzelnice stanowiły jedynie element obrony przedpiersia otwartej galerii obronnej. Podobieństwa do otworów drugiego piętra północno – zachodniej wieży latrynowej wskazywałoby, iż nad skrzydłem jednak funkcjonowała zadaszona trzecia kondygnacja, dostępna schodami w grubości muru wschodniego ryzalitu.
Północno – zachodnia wieża latrynowa wystawała przed kurtynę muru obwodowego na 4,3 metra, zaś długość jej boku na linii północ – południe wynosiła około 5 metrów. Dostępna była zarówno z poziomu dziedzińca, jak i pierwszego piętra, w obu przypadkach za pomocą wąskich ostrołucznych portali, przy czym na piętro zapewne prowadził drewniany ganek dostawiony do zachodniej kurtyny zamku. Powyżej mieściła jeszcze jedną kondygnację, którą przewyższała koronę sąsiedniego muru obronnego. Na samej górze otwarta zapewne platforma mogła pełnić funkcje obronne. Wewnątrz natomiast na każdym piętrze wieża mieściła latryny, z odpływami oddzielanymi wewnętrznymi przegrodami. Przyziemie było ciemne, zaś na piętrze w ścianie północnej i południowej przebito krzyżowe otwory strzeleckie, flankujące sąsiednie odcinki kurtyn. Podobne otwory oraz okno od zachodu umieszczono na drugim piętrze.
Skrzydło wschodnie pierwotnie miało 17 metrów długości oraz dwie główne kondygnacje, podzielone poprzeczną ścianą na przedłużeniu starego muru wewnętrznego (od strony dziedzińca) auli. Mniejsze północne pomieszczenie początkowo było niepodsklepione, doświetlane małymi otworami od wschodu i północy. Wejście do niego wiodło jedynie od południa przez ścianę działową. Duże pomieszczenie południowe przykrywał drewniany strop, a okna jeśli istniały, to tylko od strony dziedzińca. Mieściła się w nim wspomniana powyżej furta wypadowa poza zamek. Nad pierwszym piętrem skrzydła wschodniego w koronie kurtyny muru obronnego funkcjonował szeroki na 0,9 metra chodnik straży, chroniony przedpiersiem z merlonami o szerokości 1,5 metra oraz wysokości 1,8 metra (0,9 metra od poziomu przedpiersia).
U schyłku średniowiecza północno – wschodni narożnik zamku wypełniła wieża mieszkalna o wymiarach w planie 11,1 x 9,8 metra, wykorzystująca częściowo starsze mury skrzydła wschodniego i narożną wieżyczkę. Otrzymała cztery kondygnacje z których najniższą zwieńczono sklepieniem kolebkowym, a wyższe porozdzielano płaskimi, drewnianymi stropami. Dało to około 16 metrów wysokości do poziomu przedpiersia i 18,9 metrów do poziomu kominów umieszczonych w dwóch ścianach szczytowych wieńczącego wieżę poddasza. Tradycyjnie dla szkockich wież mieszkalnych poddasze to obiegała otwarta galeria obronna, chroniona przedpiersiem osadzonym na wystających z lica murów konsolach i formującym w narożnikach obłe, otwarte bartyzany. Pośrodku strony południowej mała wypukłość przedpiersia uformowała kolejną pseudobartyzanę.
Wnętrze przyziemia wieży mieszkalnej skomunikowane było portalem z dziedzińcem (poprzez przyległe skrzydło wschodnie) oraz z pierwszym piętrem, ale jedynie za pomocą włazu w sklepieniu. Było ono ciemne, doświetlane tylko jednym, osadzonym w głębokiej wnęce, XIV-wiecznym otworem strzeleckim od północy (wschodni otwór został wówczas zamurowany) i nieogrzewane, pełniło więc najpewniej rolę spiżarni. Główne wejście do wieży znajdowało się na poziomie drugiego piętra (około 9,1 metra nad dziedzińcem), na wysokości chodnika straży kurtyny wschodniego muru obronnego, skąd prostymi schodami osadzonymi w grubości muru można było zejść na piętro pierwsze, a XVI-wieczną, cylindryczną klatką schodową wejść na piętro trzecie i obronną galerię. Każde z górnych pięter wieży mieściło komnatę mieszkalną o wymiarach około 7,6 x 5,8 metra oraz mniejsze izdebki w bocznym skrzydle utworzonym z dawnej wieżyczki narożnej. Te małe pomieszczenia pełniły rolę latryn obsługujących każde piętro, choć pozostawiono w nich dawne otwory strzeleckie, by mogły pełnić też rolę obronną. Latryna na pierwszym piętrze przykryta została żebrowanym sklepieniem, a dostępna była bezpośrednio z głównej komnaty oraz przejściem z wnęki otworu strzeleckiego. Główna komnata tego piętra nie posiadała kominka, ale miała otwór wentylacyjny, który umożliwiał umieszczenie przy nim przenośnego paleniska, najpewniej w postaci żelaznego kosza. Drugie i trzecie piętro wieży mieszkalnej ogrzewane były już kominkami.
Stan obecny
Zamek jest dziś dobrze utrzymaną częściową ruiną. Przetrwał pełne obwód XIV-wiecznych murów obronnych, wieża latrynowa ze zrujnowaną najwyższą kondygnacją oraz ryzalit bramy wjazdowej. W pełni zachowała się także wieża mieszkalna z początku XVI wieku, jedynie lekko przekształcona w czasach nowożytnych (schody wejściowe, pomieszczenie na szczycie północno – wschodniego narożnika). Nie zachowało się natomiast wnętrze żadnego z budynków usytuowanych niegdyś na dziedzińcu, włącznie z najstarszą aulą po stronie północnej (w jej północnym murze przebito nowożytną bramę), czy też skrzydłami południowym i wschodnim. W odległości kilkuset metrów od zamku obejrzeć można ruiny kaplicy z przełomu XIII i XIV wieku, przeniesionej z zamku po rozbudowie skrzydła południowego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 3, Edinburgh 1889.
Salter M., The castles of western and northern Scotland, Malvern 1995.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Scotland, Argyll castles in the care of Historic Scotland, Edinburgh 1997.
Tranter N., The fortified house in Scotland, volume V, north and west Scotland, Edinburgh 1986.