Historia
Osada współcześnie zwana Skara Brae utworzona została około 2900 roku p.n.e., choć okoliczne tereny zamieszkiwane były przez wczesnorolnicze społeczności już około 3360-3160 roku p.n.e., a następnie zostały opuszczone na około dwieście lat. Skara Brae użytkowana była nieprzerwanie przez około trzysta – czterysta lat przez neolityczną ludność. W okresie tym na miejscu pierwotnych budynków powstawały z czasem nowe, wprowadzano też modyfikacje w istniejące już zabudowania oraz prowadzono naprawy, zwłaszcza po silnych sztormach i wichurach, które przynosiły zniszczenia i zasypywały osadę pokładami piachu. Jej mieszkańcy dzięki hodowli bydła, owiec i świń oraz uprawie roli uzupełnianej połowami ryb, byli dobrze odżywieni. Prowadzili także wymianę handlową z bardziej odległymi osadami, skąd sprowadzali między innymi hematyt. Przyczyna opuszczenia osady nie jest znana. Wiadomo jedynie, iż mieszkańcy nie opuścili Skara Brae na skutek najazdu, jako że nie odnaleziono śladów zniszczeń lub podpaleń. Być może osada wyludniała się stopniowo przez jedno lub kilka pokoleń, aż ostatecznie opustoszała po opuszczeniu jej przez młodych i wymarciu starych. W późniejszym okresie tylko pojedyncze domostwo okazjonalnie wykorzystywane było jako schronienie dla łowców jeleni, a reszta uległa częściowemu zawaleniu i zasypaniu piachem w czasie silnych burz. Jedna z takich wichur doprowadziła w 1850 roku do odsłonięcia części dawnych zabudowań i odkrycia Skara Brae dla wiktoriańskich badaczy.
Architektura
Osadę utworzono u brzegów niewielkiej zatoki Skaill, w zachodniej części największej wyspy archipelagu Orkadów. Przez większość czasu składała się ona z około 10-12 domostw, szacunkowo zamieszkiwanych przez około 70 mieszkańców. Domostwa zgromadzone były blisko siebie, a w późniejszym okresie funkcjonowania rozdzielono je wybrukowanymi przejściami. Przejścia te posiadały zadaszenia, co było jednym z unikalnych elementów Skara Brae, niespotykanym nigdzie indziej. Główny korytarz wiódł środkiem osady, mniej więcej na linii południowy – zachód, północny – wschód. Od niego odgałęziały się wejścia do domostw oraz pomniejsze korytarze prowadzące do kolejnych budynków.
Domostwa były różnej wielkości, ale wszystkie wznoszono na planie okręgu i wszystkie do siebie podobne. Pierwotnie były to budowle nadziemne, ale w późniejszym okresie po podwyższeniu poziomu terenu przekształciły się w półziemianki, mierzące w planie od 4,9 x 5,2 metrów do 6,1 x 6,4 metrów. Ich wysokie nawet do około 2-3 metrów ściany budowano z miejscowego, płaskiego kamienia, nie poddawanego obróbce ani nie spajanego zaprawą, ale dokładnie do siebie dopasowywanego w trakcie układania w miarę regularnych warstw. Mury domostw składały się z dwóch ścian wypełnianych pośrodku ziemią wymieszaną z odpadkami gospodarczymi. Tworzyło to bardzo grube, często szerokie na około 2 metry mury, które po oblepieniu od zewnątrz gliną dawały znaczne zabezpieczenie przed wilgocią i wiatrem. Zadaszenie domostw pozostaje w strefie hipotez. Przypuszcza się, iż były kryte strzechą lub darnią, osadzoną na raczej niskiej więźbie dachowej, prawdopodobnie wykonywanej z kości wielorybich oraz drewna. Być może od zewnątrz dachy obkładane były sieciami sznurów i obciążane przymocowanymi kamieniami, w celu zapobiegnięcia zniszczeniu przez silne wiatry.
Wewnątrz domostw centralne miejsce zajmowało palenisko, zapewniające zarówno oświetlenie jak i ciepło. Budynki nie posiadały okien, a jedynie proste, niskie otwory wejściowe (około 1 metra wysokości i 0,5 metra szerokości) oraz zapewne małe otwory wentylacyjne przebite przez strzechę pośrodku dachu, w celu umożliwienia wydostawania się dymu z paleniska. Dzięki temu wewnątrz było ciepło, ale zarazem ciemno i zapewne nieco duszno od zadymienia. W każdym wejściu ustawione były pionowo kamienne duża płyty, które można było blokować kamienną lub drewnianą przegrodą i zabezpieczać od środka ryglem osadzanym po bokach w otworach w murze. Masywne ściany zapewniały także możliwość utworzenia w ich grubości małych komór służących za spiżarnie i schowki. W każdym domu jedna z takich komór była wyraźnie wyższa, a zarazem połączona z odpływem biegnącym pod budynkiem, co czyniło z niej wewnętrzną latrynę. Część z komór była trudno dostępna, jedynie w pozycji kucającej lub na czworaka, z wejściami umieszczonymi za półkami. Miejsca te z pewności wykorzystywano jako rodzaj skrytek na cenne przedmioty. Duże kamienne płyty wykorzystywane były także jako ścianki działowe, zazwyczaj oddzielające boczne części domostwa przeznaczone do spania, od wejściowego fragmentu domu. Utworzony w ten sposób przedsionek mógł być wykorzystywany do składowania narzędzi lub broni.
Płaskie, długie kamienie, występujące w dużych ilościach na wybrzeżu orkadzkich wysp, idealnie nadawały się do konstruowania umeblowania domostw, co ciekawe identycznie rozstawianego w każdym budynku. Tworzono z nich przystawione do ścian obramienia miejsc do spania, które zapewne wypełniano futrami, runem i roślinami. Umieszczano je zawsze na lewo i prawo od wejścia. Niektóre z łóżek w zewnętrznych narożnikach posiadały także rodzaje kamiennych kolumn, prawdopodobnie wspierających przymocowywane do ścian baldachimy, zabezpieczające dodatkowo przed przeciągami i dające nieco większe poczucie intymności (w najwcześniejszych domostwach łóżka tworzono w nieco inny sposób, umieszczając je we wnękach wydzielonych z grubości muru). Z płaskich kamieni osadzanych na graniastych głazach wykonywano również liczne półki i szafki, najczęściej umieszczane naprzeciwko wejścia. Lokalizacja taka, doskonale widoczna zaraz po wejściu, skłania do przypuszczeń, iż umieszczano na nich rzeczy wyjątkowo cenne, takie którymi chciano się pochwalić, a być może pełniły one także rolę ołtarzyków. Ponadto z pionowo ustawionych, wbijanych w posadzkę kamiennych płyt tworzono rodzaje czworobocznych skrzyń. Każda miała piątą płytę tworzącą podstawę i cztery tworzące ściany, nic natomiast nie wskazuje by stosowano przykrywki. Szpary pomiędzy kamieniami zalepiano gliną, były więc wodoodporne. Być może składowano w nich i namaczano mięczaki, które następnie służyły za przynętę w trakcie połowów. Proces ten trwał kilkanaście do kilkudziesięciu godzin, w każdym domostwie musiało się więc znajdować kilka podobnych skrzyń (teorię tą potwierdzały liczne odkrycia muszli).
Pierwotnie część wyposażenia domostw (ceramika, kościane i drewniane narzędzia) oraz ich elementów konstrukcyjnych pokryta była zdobieniami. Tworzyły je wzory geometryczne (najczęściej romboidalne oraz trójkątne) wykonywane ostrymi narzędziami, prawdopodobnie krzemiennymi. Przypuszczalnie czasem zdobienia pokrywano ochrą, zaś część bardziej złożonych wzorów interpretuje się jako widoki ukazujące elementy krajobrazu.
Budynek w zachodniej części osady, ulokowany w pewnym oddaleniu, otrzymał odmienną formę od pozostałych zabudowań, wskazującą iż był on wykorzystywany do celów gospodarczych, być może jako warsztat. W planie otrzymał gruszkowaty kształt z wnętrzem podzielonym wnękami i ściankami na obszary robocze. Nie miał łóżek, kamiennych półek i szafek, natomiast jego posadzka pokryta była fragmentami lokalnej skały (czert) z której wytwarzano małe narzędzia. Jej obróbka była cięższa niż krzemienia, dlatego musiała być na wstępie podgrzewana w wysokich temperaturach oraz przez dłuższy czas studzona. Proces ten zapewne przeprowadzany był właśnie w zachodnim budynku, który od strony morza posiadał przerwę w murze, zbyt ciasną na wejście, wystarczającą jednak na dopływ powietrza do paleniska.
Stan obecny
Zabudowania osady pomimo upływu 4500 lat zachowały się w bardzo dobrym stanie. Choć ich kryte strzechą i darnią dachy przepadły, to kamienne ściany oraz kamienne wyposażenie wnętrz przetrwało niemal nienaruszone, czyniąc Skara Brae jedną z najlepiej zachowanych neolitycznych siedzib ludzkich w północnej Europie. Na miejscu obecnie funkcjonuje niewielkie muzeum, a pomiędzy dziewięcioma domostwami oraz jednym budynkiem uznawanym za warsztat, utworzono ścieżkę z tablicami opisującymi zwiedzane obiekty (ponadto obejrzeć można replikę jednego z domostw wraz z odtworzonym dachem i wyposażeniem). Widoczne dziś domostwa nie tworzyły całej osady, część jej została zniszczona w trakcie wielkiej burzy i sztormu z 1924, a zapewne i w trakcie wcześniejszych wichur i podmywania brzegu morską wodą.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Clarke D., Skara Brae, Edinburgh 2018.
Noble G., Neolithic Scotland. Timber, Stone, Earth and Fire, Bodmin 2006.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland. Twelfth report with an inventory of the ancient monuments of Orkney & Shetland, volume II, inventory of Orkney, Edinburgh 1946.