Historia
Budowę pierwszego zamku w Sanquhar prawdopodobnie rozpoczęto pod koniec XIII wieku z inicjatywy rodu de Ros, gdyż po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych jako budowla niedawno wzniesiona w 1296 roku. Jego ówczesny zarządca, Bartholomew of Eaglesham, złożył przysięgę wierności angielskiemu królowi Edwardowi I, który osadzić miał na zamku 40 osobowy garnizon. Co prawda w 1297 roku Szkoci pod wodzą sir Williama Douglasa odbili Sanquhar, lecz już rok później po klęsce pod Falkirk utracili zamek. Anglicy utrzymywali go do wczesnych lat XIV wieku, kiedy to Robert I Bruce odzyskał szkockie ziemie i wypędził najeźdźców, jednocześnie nakazując zniszczyć wiele z zamków, by nie stały się one w przyszłości punktem oparcia dla wrogów. Sanquhar najpewniej został w tym okresie rozebrany, dlatego nie ma pewności, czy zbudowana później warownia usytuowana została na tym samym miejscu.
Robert de Ros zmarł między 1296 a 1302 rokiem, pozostawiając dwie córki, obie z drugimi mężami: Richardem Edgarem z Wedderbie oraz Williamem Crichtonem. Spustoszona baronia Sanquhar została więc po odzyskaniu podzielona pomiędzy te dwa rody, przy czym William Crichton wkrótce w nieznany sposób zdobył również połowę Edgara. Zmarł on w 1360 roku, przypuszczalnie rozpoczynając przed śmiercią budowę nowego zamku w Sanquhar.
Następcą Williama Crichtona był jego syn Edgar, za którego na przełomie XIV i XV wieku powiększono zabudowę mieszkalną w północnej części zamkowego dziedzińca. Kolejny przedstawiciel rodu, Robert Crichton, początkowo laird, ale w 1440 roku pasowany na rycerza, około 1478 roku ufundować miał budynek bramny i flankującą go masywną wieżę. Jego syn o tym samym imieniu pomagał królowi w stłumieniu buntu earla Douglas i księcia Albany, a w 1488 roku otrzymał godność lorda Crichton of Sanquhar. Tak duży awans społeczny mógłby znaleźć odzwierciedlenie w dalszej rozbudowie zamku, jednak nie zachowały się o tym żadne przekazy ani ślady materialne (być może zmieniono jedynie wystrój pomieszczeń reprezentacyjnych lub przebudowano górne piętra północnego skrzydła). Wiadomo jedynie, iż drugi lord Crichton of Sanquhar na początku XVI wieku odziedziczył po swym ojcu spore długi i musiał sprzedać część majątku by spłacić wierzycieli. O ile baronia Sanquhar nie ucierpiała od wojsk Douglasów, to duże wydatki mogły być związane z pracami budowlanymi na zamku.
W pierwszej połowie XVI wieku lordowie Crichton umierali młodo, a z powodu długich okresów niepełnoletności nie mieli kontroli nad swoimi ziemiami. Zamek zaczął z tego powodu popadać w zaniedbanie, pogarszane ciągłymi konfliktami wewnętrznymi Szkocji. Edward Crichton, siódmy lord Crichton of Sanquhar w 1568 roku wspierał królową Marię, walcząc w przegranej bitwie pod Langside, i gościł ją na zamku w noc po starciu. Zniszczeniu Sanquhar zapobiegł prawdopodobnie tylko dzięki obietnicy złożonej earlowi Moray odstąpienia od przegranej królowej. Zmarł rok później pozostawiając zamek swemu nieletniemu synowi Robertowi.
Na początku XVII wieku właściciele Sanquhar z rodu Crichtonów nadal zmieniali się często. Ostatni z nich, William Crichton z Ryehill, dziewiąty lord Crichton of Sanquhar, popadł w tak duże kłopoty finansowe, iż w 1638 roku zmuszony był sprzedać zamek Williamowi Douglasowi z Drumlanrig. Nowym właścicielom zamek był dwukrotnie rekwirowany w trakcie wojny domowej, a w 1650 roku stacjonował w nim garnizon angielskich dragonów. Odbudowę spustoszonej rezydencji przeprowadzono w drugiej połowie tamtego stulecia, lecz na początku XVIII wieku właściciele przenieśli się do Drumlanrig, a Sanquhar oddali w dzierżawę. Ostatecznie w 1735 roku zamek został opuszczony i popadał w ruinę. Pod koniec XIX wieku jego odbudowę próbował przeprowadzić markiz Bute, jednak po tym jak zmarł w 1900 roku wszystkie prace ustały i zamek ponownie stał się ruiną.
Architektura
Zamek wzniesiono na krawędzi stoków opadających na południu i częściowo zachodzie ku dolinie rzeki Nith. Usytuowanie takie wymagało przekopania szerokiej na 10 metrów fosy na najbardziej zagrożonym północno – wschodnim kierunku, zwróconym w stronę pobliskiej osady. Zachodnią część założenia zajmowało podzamcze, główna część zamku, wzniesiona na planie zbliżonym do prostokąta, mieściła się natomiast we wschodniej partii terenu. Całość zajmowała około 50 metrów na linii wschód – zachód i niecałe 40 metrów z północy na południe.
Głównym i najstarszym elementem zamku była czworoboczna wieża – donżon, usytuowana w południowym narożniku obwodu obronnego. Otrzymała ona około 7 metrowej długości boki, które wewnątrz grubych na 1,7 metra murów dawały bardzo niewielką przestrzeń, w przyziemiu maksymalnie około 3,2 x 3,5 metra. Choć mały, donżon został starannie zbudowany z dokładnie obrobionych kamiennych bloków przy precyzyjnie wykonanych detalach architektonicznych (np. profilowane ościeża okien). Wejście do wieży znajdowało się zarówno na poziomie dziedzińca, jak i na pierwszym piętrze, gdzie dostępne było portalem północno – zachodnim. Dodatkowo drugie, przedostatnie piętro skomunikowano z chodnikami straży sąsiednich kurtyn muru. Wewnątrz przyziemie wieży było podsklepione, prawdopodobnie sklepienie otrzymało także jedno z dwóch górnych pięter, połączonych kręconymi schodami osadzonymi w grubości murów (samo przyziemie nie było skomunikowane schodami z pierwszym piętrem). Górne, mieszkalne kondygnacje donżonu były dobrze oświetlone, wyposażone w latryny i ogrzewane kominkami.
Zabudowania i kurtyny murów głównej części zamku wydzielały dziedziniec o wymiarach około 36 x 20 metrów. Wjazd do niego zapewniała prowadząca na podzamcze brama w murze zachodnim, umieszczona w południowej części budynku bramnego, usytuowanego w całości na terenie dziedzińca. Flankowała ją od południa masywna podkowiasta wieża, wysunięta częścią półkolistą przed przyległe kurtyny. Wewnątrz najniższej kondygnacji mieściła ona studnię. Długi korytarz bramny był podsklepiony, podobnie jak sąsiadujące z nim od północy pomieszczenie, przypuszczalnie służące strażnikom lub odźwiernemu. Z jednej strony korytarza bramnego (naprzeciwko izby straży) umieszczono długą kamienną ławę.
Zabudowę mieszkalno – gospodarczą dziedzińca stanowiło długie skrzydło północne, przystawione do muru obronnego i wypełniające całą przestrzeń pomiędzy kurtyną wschodnią i zachodnią. W kącie z budynkiem bramnym posiadało ono kolistą wieżyczkę z klatką schodową zapewniającą dostęp na górne kondygnacje. Kolejne zabudowania tworzyły południową część zamku, były jednak krótsze, gdyż od wschodu sąsiadowały z donżonem. W skrzydle południowym znajdowała się piekarnia z późniejszym kolistym piecem chlebowym wysuniętym przed mur ku południowi w formie smukłej wieżyczki, oraz kuchnia w zachodniej części skrzydła z kominkiem – paleniskiem i odpływem na nieczystości.
Stan obecny
Zamek znajduje się dziś w stanie zaawansowanej ruiny. Widoczne są przede wszystkim: donżon, relikty skrzydła południowego, zrujnowany budynek bramny i przyziemie wieży podkowiastej, przy czym w zachowanych budynkach wyraźnie widać uzupełnienia wprowadzone w XIX wieku w czasie nieukończonej odbudowy. Czytelny jest również przekop ochraniający podzamcze i główną część zamku od północy. Wstęp na teren ruin jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Seventh report with inventory of monuments and constructions in the county of Dumfries, Edinburgh 1920.
Strona internetowa thecastleguy.co.uk, Sanquhar Castle.