Historia
Zamek Roxburgh, znany także pod nazwą Marchmont, po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych w 1125 roku, kiedy to wraz z leżącym na jego terenie kościołem św. Jana otrzymał od króla Dawida I przywilej (charter), a następnie w 1134 roku, gdy w zamkowej wieży więziony miał być przez Dawida Malcolm, brat mormaera Moray, który zbuntował się przeciwko władcy.
Zamek oraz funkcjonująca przy nim osada w ciągu XIII wieku urosły do jednaj z najważniejszych królewskich siedzib na szkocko – angielskim pograniczu. Usytuowanie to a zarazem duże znaczenie strategiczne u zbiegu dwóch ważnych rzek, sprawiało, iż zamek często przechodził z rąk do rąk. Miało to miejsce zwłaszcza na przełomie XIII i XIV wieku, w trakcie pierwszej wojny o szkocką niepodległość. Na kartach historii zapisał się zwłaszcza nocny atak z 1313 roku, przeprowadzony przez sir Jamesa Douglasa, który wraz z jedynie 60 ludźmi z zaskoczenia pobił angielski garnizon i zajął Roxburgh. Po zakończeniu wojny zamek, podobnie jak wiele innych, z rozkazu Roberta I nakazano rozebrać, by nie mógł posłużyć nieprzyjaciołom.
W 1356 roku zamek raz jeszcze zajęty został przez Anglików. Najeźdźcy odbudowali go, albo też rozkaz Roberta I nie został kilkadziesiąt lat wcześniej wykonany zbyt sumiennie. W 1382 i 1384 roku do Roxburgh sprowadzono z Londynu nowinkę techniczną – bombardy („gunpoudre”, „artellar”), uważano więc warownię za strategicznie ważną. Z przeprowadzonej w 1416 roku inwentaryzacji wiadomo jednak, iż stan zamku był wówczas fatalny. Pomimo tego garnizon rok później zdołał wytrzymać szkockie oblężenie i przystąpić w 1419 roku do prac remontowych. Zlecił je król Henryk V Robertowi Fekenhamowi, swemu mistrzowi murarskiemu, który zatrudnił kamieniarzy i sprowadził potrzebne materiały.
Anglicy utrzymywali się w Roxburgh aż do 1460 roku, kiedy to król Jakub II przeprowadził skuteczną kampanię, przegonił najeźdźców z południowej Szkocji i zajął Roxburgh, ginąc jednak w trakcie samego oblężenia od wybuchu bombardy. Niestety ciężkie walki oznaczały koniec zarówno dla zniszczonego miasta jak i zamku. Na ruinach tego ostatniego, całkowicie rozebranego z rozkazu królowej Marii, co prawda jeszcze w 1547 roku Anglicy utworzyli fort artyleryjski, lecz funkcjonował on krótko i został usunięty w 1550 roku po zawarciu pokoju szkocko – angielskiego.
Architektura
Zamek wzniesiono na podłużnym wzgórzu, pomiędzy płynącymi na tym odcinku równolegle do siebie rzekami Tweed i Teviot. Wysokie na około 20-24 metry stoki zapewniały dobrą ochronę praktycznie z każdej strony, nadały też zamkowi w planie z grubsza trójkątny kształt o wymiarach 240 x 105 metrów. Po stronie wschodniej skarpy opadały praktycznie wprost do koryta Teviot, na zachodzie zaś pozostawiały wąski pas suchego lądu u podstawy wzniesienia. Po stronie północno – wschodniej wąska szyja pomiędzy obiema rzekami wiodła przez paręset metrów pasem podmokłej ziemi aż do miejsca ujścia Teviot do Tweed na wschód od zamku. Na południowym – zachodzie natomiast teren pomiędzy obiema rzekami stopniowo się rozszerzał, tamtędy też prowadziła główna droga dojazdowa do Roxburgh.
Zamek otoczony został z trzech stron przekopem o szerokości od 10 do 20 metrów, pozbawiona go mogła być jedynie strona wschodnia, zabezpieczona przepływającą tuż obok rzeką Teviot. Na najbardziej zagrożonym kierunku południowo – zachodnim poprzedzony ziemnym wałem przekop był zdwojony. Pierwotne obwarowania zamku zapewne były konstrukcji drewniano – ziemnej, za wyjątkiem XII-wiecznej kamiennej wieży – donżonu oraz być może kościoła św. Jana. Nie ma pewności gdzie donżon się znajdował, przypuszczalnie jednak usytuowany był w najwyższym miejscu wzgórza, w południowo – zachodniej części późniejszego dziedzińca.
W okresie pełnego średniowiecza zamek prawdopodobnie składał się z trzech głównych części: środkowego dziedzińca o z grubsza prostokątnym planie z najważniejszą zabudową mieszkalną, północnego podzamcza na rzucie trójkąta oraz szerokiego dziedzińca południowego, usytuowanego na nieco łagodniejszych stokach skierowanych w stronę głównej drogi dojazdowej. Całość wyznaczona była przez kamienne mury obronne o grubości około 1,8 metra (po najlepiej zachowanej stronie wschodniej), wzmocnione szeregiem wież lub baszt.
Na podzamczu południowym w najbardziej zagrożonej ścianie czołowej zidentyfikować można by przypuszczalnie aż trzy wieże, flankujące usytuowaną we wschodnim narożniku wieżę bramną, znajdującą się tuż nad rzeką Teviot i położonym zaraz obok młynem. Kolejna wieża znajdować się mogła po przeciwnej, zachodniej stronie. Podzamcze północne od zachodu mogło być chronione dwoma hipotetycznymi obłymi wieżami. Ponadto w północnym narożniku znajdowała się wieża podkowiasta o średnicy około 14 metrów, a przed nią na zwężającym się krańcu wzniesienia, tuż przed przekopem, nieduże przedbramie z czworoboczną wieżą bramną. Wieża podkowiasta mieściła wewnątrz podsklepione przyziemie, a powyżej musiała mieć co najmniej dwie kondygnacje. Przylegała do masywnego muru o grubości około 3 metrów, przed który była prawie w całości wysunięta. Po stronie północno – zachodniej flankowała kilkumetrową przerwę w murze, zapewne pierwotnie bramę wiodącą do wspomnianego przedbramia.
Środkowy dziedziniec musiał być dostępny bramą przy południowo – wschodnim narożniku oraz bramą północno – wschodnią. Dodatkowo w kurtynie wschodniej funkcjonowały dwie furty wiodące w dół stoku do rzeki. Głównym budynkiem zapewne wciąż był stary (być może przebudowany) donżon w narożniku południowo – zachodnim. Kolejne zabudowania, prawdopodobnie na planie litery L, wypełniały narożnik północno – zachodni, zaś mniejszy budynek przystawiono do kurtyny wschodniej, pomiędzy dwoma furtami. Przeciwnej, zachodniej strony dziedzińca broniły zapewne dwie wieże, z czego jedna na styku z podzamczem południowym, silnie wysunięta poza obwód w stronę przekopu.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Na terenie wzgórza widoczne są jedynie nieduże relikty murów i wież, zwłaszcza po stronie wschodniej gdzie przebiegała nadrzeczna kurtyna i północnej, w miejscu gdzie znajdowała się wieża podkowiasta i przedbramie. Czytelne są obwałowania ziemne zamku, niestety jednak jego teren został częściowo zniekształcony w XVI wieku wraz z budową na jego miejscu fortu artyleryjskiego. Wstęp na teren wzgórza zamkowego jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Tabraham C., Scotland’s Castles, London 2005.
The Royal Commission on the Ancient Monuments of Scotland, An Inventory of the Ancient and Historical Monuments of Roxburghshire, volume 2, Edinburgh 1956.