Historia
W 1428 roku baronię Rosyth otrzymał od króla Jakuba I sir David Stewart. Na jej terenie około połowy XV wieku ufundował on wieżę mieszkalną, będącą siedzibą jego rodu aż do końca XVII wieku. Wieżę przebudowano około 1562 roku i powiększono o nowe przyległe zabudowania, które wraz z wieżą ponownie przekształcono w pierwszej połowie XVII wieku (na jednym z okien wyryto datę 1635 wraz z inicjałami Jamesa Stewarta i Margaret Napier). Możliwe, iż Rosyth ucierpiało w trakcie konfliktów szkocko – angielskich z połowy XVII wieku, jako że tamtejsza gałąź rodziny Stewartów była zadeklarowanymi rojalistami. Ponadto odnotowano w źródłach pisanych splądrowanie wówczas jakiegoś domu Jamesa Stewarta. Jego synowie: James i William zmarli obaj bezpotomnie, przez co Rosyth po 1694 roku zaczęło często zmieniać właścicieli i podupadać, będąc już w XVIII wieku niezamieszkanym.
Architektura
Wieżę wzniesiono na płaskim półwyspie u północnego brzegu zatoki Firth of Forth. Półwysep ten był kamienisty, wystający jedynie parę metrów ponad poziom wody, połączony szyją z piaszczystym wybrzeżem, na wschodzie którego znajdowała się przeprawa i osada North Queensferry. Od południa i zachodu wieża sąsiadowała z małym dziedzińcem o wymiarach około 18 x 22 metry, otoczonym kamiennym murem i wypełnionym zabudową gospodarczą (stajnie, kuchnia, browar itp.). Mur dziedzińca miał nadzwyczaj dużą wysokość, dochodzącą do 12-15 metrów (w okresie nowożytnym został obniżony, zapewne by dopuścić więcej światła słonecznego).
Wieża wzniesiona została z dokładnie obrobionych bloków kamienia. Otrzymała w planie kształt prostokąta o wymiarach 14,8 x 12,6 metra, przy murach dochodzących w przyziemiu do znacznej grubości 3 metrów (wyżej około 1,8 metra), wysokich na 17,7 metra (20,7 metra do kalenicy poddasza). Była to więc budowla masywna, o znacznych gabarytach, pierwotnie zwieńczona blankowanym przedpiersiem, nieco wystającym z lica ścian (według niektórych rycin opartym na konsolach). Przedpiersie ochraniało dookolną galerię obronną o niecodziennej szerokości aż nieco ponad 2 metrów, otaczającą typowe dla szkockich wież mieszkalnych, kryte dwuspadowym dachem poddasze. W południowo – wschodnim narożniku z prostokątnego obrysu wieży wystawał na około 1,5 metra nieduży ryzalit, mieszczący w pogrubionych murach spiralną klatkę schodową. Zaraz obok niej w południowej ścianie na poziomie gruntu umieszczono zamykane dwoma drzwiami wejście.
Wnętrze wieży mieściło trzy główne kondygnacje, z których dwie dolne kryte były sklepieniem kolebkowym, a trzecia drewnianym stropem. Znajdujące się nad tą ostatnią poddasze najpewniej zwieńczone było otwartą więźbą dachową. Po przekroczeniu zamkniętego łukiem odcinkowym wejścia, przedostawało się do korytarza w grubości muru, flankowanego po lewej wnęką dla strażnika, a po prawej przejściem do klatki schodowej. Na wprost osiągało się po paru stopniach w dół komorę, wypełniającą większość wieży i na tyle wysoką, iż dzięki zamontowaniu stropu posiadającą dodatkowe półpiętro. Dolna część była całkowicie ciemna, górna oświetlana od wschodu i zachodu rozglifionymi do wnętrza szczelinami. Obie pełniły rolę gospodarczą, służąc jako spiżarnia i piwniczka na wino. Komunikację między nimi zapewniała drabina, lecz później półpiętro połączono także schodami w grubości muru z górnym piętrem.
Pierwsze piętro wieży tradycyjnie zajmowała aula (hall), reprezentacyjne pomieszczenie dzienne o wymiarach 8,2 x 6,1 metra. Pierwotnie oświetlana była ona trzema niedużymi, wysoko przebitymi nad podłogą oknami, pomimo tego oryginalnie zaopatrzonymi w boczne siedziska umieszczone we wnękach w grubości muru. Ogrzewanie komnaty zapewniał kominek osadzony w ścianie południowej, sąsiadujący z małą komorą w grubości muru. W ścianie zachodniej umieszczono późniejsze przejście do przyległych zabudowań, a dodatkowo w ścianie wschodniej komorę z latryną i wspomniane pomocnicze zejście do piwniczki. W połowie wysokości do drugiego piętra, utworzono kolejną latrynę, doświetlaną jednym małym otworem i dostępną z klatki schodowej. Miała ona siedzisko i kamienny zlew z odpływem na zewnątrz.
Najwyższa z głównych kondygnacji podobna była wielkością do auli. Mieściła komnatę mieszkalną, dostępną ze schodów poprzez wnękę okienną, w której umieszczono kolejny zlew z odpływem. Komnatę ogrzewano zachodnim kominkiem, oświetlano trzema oknami, zaopatrzono w latrynę po stronie północno – wschodniej i północno – zachodnią komorę w grubości muru, pierwotnie zapewniającą przejście na ganek w koronie wysokiego muru obronnego dziedzińca. Co więcej w południowym murze utworzono kolejną komorę, jednak nie była ona skomunikowana bezpośrednio z komnatą, a jedynie z klatką schodową. Poddasze zapewniało dodatkową przestrzeń mieszkalną.
Stan obecny
Późnośredniowieczna wieża zachowała się do dnia dzisiejszego, jednak jej najbliższe otoczenie uległo znacznej przemianie. Puste jeszcze na początku XX wieku wybrzeże i półwysep zastąpiły osuszone tereny, wypełnione współczesną zabudową przemysłową i portową, a linia brzegowa oddaliła się znacznie ku południowi. Przekształceniu w okresie nowożytnym uległa duża część otworów okiennych wieży, częściowo zmieniono także wewnętrzny układ usuwając ścianki dzielące na piętrze komory w grubości muru południowego. Spośród przyległych zabudowań XVI-wiecznych widoczne są tylko zrujnowane pozostałości bramnego skrzydła północnego i zachodniego. Niestety wieża Rosyth z racji znajdowania się na ogrodzonym terenie doków nie jest udostępniona dla turystów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Coventry M., The castles of Scotland, Prestonpans 2015.
Lindsay M., The castles of Scotland, London 1995.
MacGibbon D., Ross T., The castellated and domestic architecture of Scotland from the twelfth to the eighteenth century, t. 1, Edinburgh 1887.
Salter M., The castles of the heartland of Scotland, Malvern 1994.
The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments and Constructions of Scotland. Eleventh report with inventory of monuments and constructions in the counties of Fife, Kinross, and Clackmannan, Edinburgh 1933.